Τζόναθαν Φράνζεν: Σταυροδρόμια, εκδόσεις Ψυχογιός

από τη Θέμιδα Παναγιωτοπούλου

Ο Φράνζεν, γεννήθηκε το 1959 στο Ιλινόι του Σικάγο και μεγάλωσε στα προάστια του Σεντ Λούις. Τα Σταυροδρόμια του, διαδραματίζονται και αυτά στη μεσοδυτική πολιτεία του Σικάγο και συγκεκριμένα στο φανταστικό προάστιο του Νιου Πρόσπεκτ. O τρόπος με τον οποίο ο Φράνζεν προσεγγίζει τους χαρακτήρες των μυθιστορημάτων του, έχει αρκετές ομοιότητες με τη γραφή του Χένινγκ Μάνκελ, τουλάχιστον όσον αφορά το πώς προσεγγίζουν την ψυχολογία των ηρώων τους, αν και ο Φράνζεν δεν το κάνει τόσο αριστοτεχνικά και μυστηριακά όσο ο Σουηδός μετρ του αστυνομικού μυθιστορήματος .

Η πλοκή των Σταυροδρομιών (αρχή μιας τριλογίας με τον τίτλο A Key to all mythologies), τοποθετείται χρονικά στη δεκαετία του '70. Μία δεκαετία που υπήρξε ορόσημο πολιτικών εξελίξεων και διεκδίκησης πολιτικών δικαιωμάτων. Τα Σταυροδρόμια, το νέο αρκετά ογκώδες μυθιστόρημα του Φράνζεν, καταπιάνεται με ζητήματα που δεν άπτονται της τρέχουσας πολιτικής επικαιρότητας. Η αιτία που το μυθιστόρημα του Φράνζεν τοποθετείται χρονικά στο σχετικά πρόσφατο παρελθόν της δεκαετίας του '70, έχει να κάνει περισσότερο με την αδυναμία του συγγραφέα να αποδεχτεί την πραγματικότητα των ΗΠΑ επί διακυβέρνησης Τραμπ, κατά τη διάρκεια της οποίας έγραφε τα Σταυροδρόμια. Με τον τρόπο αυτό, ταξιδεύει στο χρόνο, πραγματοποιώντας μία απόδραση νοερή και τελικά πιάνει το νήμα της ιστορίας από μία εποχή που υπήρξε το εφαλτήριο της αλλαγής, στον τρόπο διεκδίκησης πολιτικών δικαιωμάτων. Ο μικρόκοσμος μιας εξαμελούς οικογένειας με επίκεντρο τον πάστορα Ρας, και τις έμπλεες πολιτικής ορθότητας αντιλήψεις της οικογένειας, μετατρέπεται σε έναν καθρέφτη της σύγχρονης αμερικανικής κοινωνίας. Οι καιροί άλλαξαν ανεπιστρεπτί, και ο προσηλωμένος σε αλτρουιστικά ιδανικά Ρας Χίλντεμπραντ, με τη διάθεση να σώσει τους πάντες, (παρά το ότι ο ίδιος ακροβατεί μεταξύ φθοράς και αφθαρσίας), δεν κατορθώνει πια να πείθει το νεανικό κοινό ότι μπορεί να το εκπροσωπεί και να το εκφράζει.

Το πολιτικό σημαινόμενο γίνεται εξαιρετικά επίκαιρο, αν αναλογιστεί κανείς το ιδεολογικό αφήγημα στο οποίο στηρίχτηκαν οι ΗΠΑ τις περασμένες δεκαετίες, και αυτό το οποίο επιχειρείται να διαμορφωθεί στις μέρες μας. Σε μία χρονική συγκυρία δηλαδή που η αμερικανική πολιτική, επιθυμεί να εφεύρει την πολιτική ταυτότητα πάνω στην οποία θα βασίσει το προφίλ μίας εξωτερικής πολιτικής μη παρεμβατικής σε πολεμικά μέτωπα. Οι Χίλντεμπραντ γίνονται η συμβολική αντανάκλαση, μίας κοινωνίας που αποκόπηκε βίαια από το μέχρι πρότινος πολιτικά ορθό επιχείρημα, που νομιμοποιούσε την ανάγκη εμπλοκής σε διάφορα μέτωπα, για ειρηνευτικούς σκοπούς. Άλλωστε η αμερικανική κοινή γνώμη, δε διαθέτει πλέον την ανοχή του παρελθόντος, απαιτεί μία ανανέωση στο ιδεολογικό πλαίσιο που θα περιβάλλει τον επικείμενο ρόλο των Η.Π.Α. στη διαχείριση εξωτερικών θεμάτων. Η επάρκεια των Η.Π.Α. σε ενεργειακά ζητήματα, άρα η απουσία ανάγκης εμπλοκής της χώρας σε διάφορα μέτωπα του παρελθόντος, προέκυψε τη χρονική στιγμή που οι Αμερικανοί πολίτες, δεν έβρισκαν πια την υπεροχή σε δύναμη που διαθέτει η χώρα τους, ικανό λόγο για να διαιωνίζει τη συμμετοχή της σε πολεμικές ζώνες, με το πρόσχημα του διαιτητή μεσάζοντα. Η ίδια η νεολαία των Σταυροδρομιών στο έργο του Φράνζεν, αντιμετωπίζει καχύποπτα τον ειρηνιστή πάστορα Ρας και τις ηθικές επιταγές του. Σε κάθε περίπτωση, η νεολαία των Σταυροδρομιών θεωρεί αναχρονιστική την πεποίθηση ότι μπορεί να σώσει τους πάντες.

Ο συγγραφέας ξεκινά την εξιστόρησή του με τα πορτρέτα των χαρακτήρων της οικογένειας Χίλντεμπραντ, σαν να απεικονίζει σκίτσα ζωγραφισμένα με μολύβι. Οι χαρακτήρες των ηρώων μέσα από τη διαδικασία μίας εσωτερικής αμφισβήτησης που προσκρούει στην πραγματικότητα της ανθρώπινης φύσης και των ατελειών της, αναιρούν προς στιγμήν κάποιες από τις ακλόνητες πεποιθήσεις τους, που μοιάζουν να γίνονται πιο αχνές, ακριβώς όπως μία γραμμή από μολύβι που σβήστηκε. Παρόλα αυτά κανένας δεν είναι έτοιμος για αλλαγή, και τα στεγανά επιστρέφουν και πάλι, μετά από ένα διάλειμμα εσωτερικής αμφισβήτησης, που ο καθένας βιώνει μοναχικά. Η απολυτότητα των ηρώων, τους οδηγεί σε αδιέξοδα, η προσήλωση στις θρησκευτικές αρχές του συντηρητικού περιβάλλοντος φέρνουν στην επιφάνεια την κοινότητα της φύσης του συντηρητισμού και του ριζοσπαστισμού. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ως προς αυτό, ο μεγαλύτερος γιος της οικογένειας ο Κλέμ, που σχεδόν τυφλωμένος από ηθικό πουριτανισμό και πολιτική ορθότητα, κάνει σκοπό της ζωής του να συμμετάσχει στον πόλεμο του Βιετνάμ.

Αρκετά ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι στον απόηχο των αντιπολεμικών κινημάτων, συναντούσε κανείς για πρώτη φορά νέους, ακόμα πιο συντηρητικούς από ότι υπήρξαν οι ίδιοι τους οι γονείς. Αυτό είναι συχνά μια πραγματικότητα και στη σημερινή αμερικανική κοινωνία, εντός της οποίας γαλουχήθηκαν αρκετές γενιές συντηρητισμού.

Με αργό αλλά σταθερό ρυθμό, τα μέλη της οικογένειας των Σταυροδρομιών, οδηγούνται από τον κόσμο της επίπλαστης αυταπάτης που τους προσδίδει η ιδιότητά τους ως θρησκευόμενων υπάρξεων προσανατολισμένων σε αλτρουιστικές πράξεις, σε ένα τούνελ εσωτερικής αμφισβήτησης. Το σκοτεινό αυτό μονοπάτι καθένας από τους Χίλντεμπραντ, το διανύει με απόλυτη μυστικότητα. Το ύφος της γραφής του Φράνζεν είναι εξαιρετικά απλό, ενώ απουσιάζει η εκτενής αναφορά σε υποστηρικτικούς χαρακτήρες, με αποτέλεσμα η πλοκή να περιστρέφεται σχεδόν κλειστοφοβικά γύρω από τα μέλη της οικογένειας. Η μη σύνθετη εξιστόρηση του Φράνζεν, επιτρέπει στους αναγνώστες να ανοίξουν την πόρτα του προβληματισμού του αφηγητή με αργό ρυθμό. Αυτή είναι ίσως και η αιτία που χρειάζεται να είναι τόσο πολυσέλιδη η εξιστόρησή του, ακριβώς γιατί η αργή και σταθερή προσέγγιση των χαρακτήρων του μυθιστορήματός του, απαιτεί χρόνο για να κορυφωθεί η πλοκή.

Τα Σταυροδρόμια, ο τίτλος του νέου βιβλίου του Φράνζεν, προέρχεται από το εγχείρημα μιας μικρής εκκλησιαστικής ομάδας νέων κατά τη δεκαετία του '70, η οποία απαρτίζεται από ετερόκλητα μέλη, να φέρει το νεότερο κόσμο κοντά στα θρησκευτικά ιδανικά. O τίτλος όμως παραπέμπει και στο μπλούζ του Ρόμπερτ Τζόνσον (crossroads), το οποίο μνημονεύεται στις σελίδες του βιβλίου. Ο Ρας Χίλντεμπραντ, ο πάστορας της εκκλησίας του Νιου Πρόσπεκτ, φανταστικού προαστίου του Σικάγο, με την αναχρονιστική προσέγγισή του απέναντι στους νεότερους και τα βαρετά κηρύγματά του, έρχεται αντιμέτωπος με τον εαυτό του και την προσωπική του διαδρομή, όταν παραγκωνίζεται από τις ίδιες τις εξελίξεις. Ο Ρικ Άμπροουζ αναδεικνύεται σε νέα ηγετική μορφή, με χαρακτηριστικά γνωρίσματα όμοια με αυτά ενός ινφλουένσερ, γύρω από τον οποίο οι νέοι μαγνητίζονται και τον ακολουθούν. Η σκυτάλη αλλάζει χέρια και περνάει από τον οπισθοδρομικό Ρας, στον πολλά υποσχόμενο και καθοδηγητή της πολυσυλλεκτικής νεανικής ομάδας των Σταυροδρομιών, Ρικ Άμπροουζ. Εδώ ο Φράνζεν, ουσιαστικά επιχειρεί μία αποδόμηση του ιδεολογικού στερεοτύπου του πάστορα και οικογενειάρχη Ρας, ο οποίος μέσα από την περιθωριοποίησή του από το νεότερο και αποδεκτό από τη νεολαία Ρικ, βιώνει μία άνευ προηγουμένου ακύρωση των βεβαιοτήτων που μέχρι πρότινος επαλήθευαν τη ζωή και το περιβάλλον του. Για πρώτη φορά έρχεται αντιμέτωπος με το ρεύμα ενός ανέμου, στο οποίο στέκεται αντίθετα. Η προσβολή που αισθάνεται ο Ρας για τον παραγκωνισμό αυτό, γίνεται ακόμα πιο επαχθής, όταν τα ίδια του τα παιδιά αρχίζουν να τον αμφισβητούν και να τον απορρίπτουν.

Στο πρόσωπο του Ρικ Άμπροουζ, περιγράφεται σαν προάγγελος η σαρωτική παρουσία των μέσων κοινωνικής δικτύωσης που έμελλε να κατακλείσει τον κόσμο τις επόμενες δεκαετίες. Ο Φράνζεν τον οποίο δεν εκφράζει καθόλου η πραγματικότητα της παντοδυναμίας των κοινωνικών μέσων δικτύωσης, και ο ρόλος που κατέχουν στην κατασκευή της κοινής γνώμης, εκθέτει έναν προβληματισμό για το μέλλον των σύγχρονων κοινωνιών, αλλά ειδικότερα για τη σύγχρονη αμερικανική κοινωνία.

Η ποιότητα της σχέσης του Ρικ με τους νέους που τον ακολουθούν, έχει τα στοιχεία που παρατηρεί κανείς στον ολοκληρωτικό τρόπο με τον οποίο διαμορφώνονται απόψεις και πλάθονται ιδεολογίες από τα σοσιαλ μίντια, μέσα από έναν φακό που συχνά είναι παραμορφωτικός. Ο Ρικ Άμπροουζ, αναλαμβάνει τη συσπείρωση μιας ομάδας νέων και την καθοδήγησή της προς την εσωτερική ατομική αλήθεια. Η νεολαία των Σταυροδρομιών, έχει τοποθετήσει τον Άμπροουζ σε ένα βάθρο, αποδίδοντάς του σχεδόν μυθική διάσταση, ακριβώς όπως συμβαίνει με όσους ηγούνται ομάδων προπόνησης ζωής (life-coaching). Οι «προσήλυτοι» των Σταυροδρομιών έχουν μαγευτεί από την αύρα που αποπνέει ο Ρικ Άμπροουζ.

Αξίζει να αναφερθεί ότι η σύγκρουσή της αμερικανικής κοινωνίας με τις συντηρητικές αξίες, καθώς και η διαμόρφωση των πολιτικών κινημάτων της δεκαετίας του '70 πραγματοποιήθηκε παραδόξως μέσα στο πλαίσιο μίας βαθιά θρησκευτικής παράδοσης και όχι εκτός αυτής. Μέσω μίας σχηματικής μορφής που θα παραλληλιζόταν με αυτή ενός ζιγκουράτ, ο Ρίκ Άμπροουζ και όσοι τον ακολουθούν βρίσκονται στο εσωτερικό του ναού στην κορυφή μιας βαθμιδωτής πυραμίδας, ενώ ο Ρας Χίλντεμπραντ (ο ειρηνιστής πάστορας με τις αναχρονιστικές αντιλήψεις) παλεύει να διατηρήσει την επαφή του με το ναό, από τα μετόπισθεν. Με το σχηματικό αυτό παραλληλισμό, θα μπορούσε δυνητικά να ομοιάζει και η σύγχρονη αμερικανική κοινωνία, στην οποία ο ρόλος του ειρηνοποιού σε ζητήματα εξωτερικής πολιτικής, έχει χάσει τη νομιμοποιητική βάση στην οποία στηριζόταν. Συμβολικά, ο Ρας Χίλντεμπραντ, αντιπροσωπεύει τον ειρηνιστή πάστορα που συνειδητοποιεί ότι η προσπάθειά του να σώσει όσους χρειάζονται βοήθεια, είναι ανέφικτη και εγωιστική. Τελικά στο μικρόκοσμο των Χίλντεμπραντ, τα μεγάλα ιδανικά από τα οποία εμφορούνται αρχικά οι ήρωες, δίνουν τη σκυτάλη στην ενασχόληση με τα του οίκου τους. Και εδώ βρίσκεται ένας πολύ ηχηρός συμβολισμός, για όσα συνέβησαν πρόσφατα στο πολιτικό σκηνικό των ΗΠΑ, και τη στροφή της πολιτικής ατζέντας, στην οποία πια προτεραιότητα δεν αποτελεί η εμπλοκή σε πολεμικά μέτωπα.

Η πεποίθηση του Ρας Χίλντεμπραντ για τον εαυτό του, ως ειρηνοποιού και υπέρμαχου των εθνικών μειονοτήτων, προστάτη των μαύρων και των καταπιεσμένων στο χρονικό πλαίσιο της δεκαετίας του '70, έρχεται σε αντίστιξη με τις αντιλήψεις των νεότερων για τον ίδιο, που τον βλέπουν ως αποστειρωμένο πάστορα μιας 'λευκής' εκκλησίας και ενός 'λευκού' θεού. Σε τελική ανάλυση, το ίδιο το πολιτικό επιχείρημα των ΗΠΑ, ως ειρηνευτικής δύναμης και προστάτιδας της διαφορετικότητας και του φυλετικού πλουραλισμού, έρχεται αντιμέτωπο με τη σύγχρονη πραγματικότητα της ανισότητας λευκών και μαύρων, του ρατσισμού, της δραματικής πρωτοκαθεδρίας ανθρωποκτονιών με θύματα μαύρους, της φωνής του Τζόρτζ Φλόιντ όταν ασφυκτιούσε από τον αστυνομικό που του πατούσε το λαιμό.

Η αναφορά στην τοιχογραφία της θρυλικής δεκαετίας του '70 προκύπτει μέσα από εικόνες απίστευτα οικείες και γνώριμες, τουλάχιστον για όσους έχουν έρθει σε επαφή με τα '70's μέσα από τον αμερικάνικο κινηματογράφο και τους επικούς δίσκους των ροκ συγκροτημάτων της εποχής. Καθώς προχωρά η ανάγνωση των Σταυροδρομιών του Φράνζεν, ο αναγνώστης μπορεί να νομίσει ότι ακούει κάποιο δίσκο των Led Zeppelin και όχι το μπλουζ crossroads του Ρόμπερτ Τζόνσον στο οποίο κάνει αναφορά ο Φράνζεν, και που αποτελεί μαζί με την ομάδα νέων της εκκλησίας «Σταυροδρόμια», παραπομπή στον τίτλο του μυθιστορήματος. Το συγκεκριμένο μπλουζ δεν αναφέρεται τυχαία από το Φράνζεν. Εκφράζει τη φωνή των καταπιεσμένων μαύρων, κάτι που σε αρκετά σημεία του βιβλίου συναντάμε μέσω αναφοράς σε παιδιά από φτωχογειτονιές, στερημένα από κάθε ελπίδα, που συνήθως χρησιμοποιούνται για να κάνουν τη βρώμικη δουλειά που άλλοι αποφεύγουν. Στην προκειμένη περίπτωση συμμετέχουν στον πόλεμο του Βιετνάμ. Παρά τις όποιες αναφορές, οι μαύροι όπως και οι υπόλοιπες εθνικές ομάδες που καταπιέστηκαν από τους λευκούς, παραμένουν πάντα στο φόντο της αφήγησης του Φράνζεν, εξυπηρετώντας την πλοκή των χαρακτήρων της οικογένειας Χίλντεμπραντ. Περιγράφονται ως το πεδίο όπου οι «καλοί» λευκοί θα επιδείξουν την εύνοιά τους, καμία όμως στιγμή δεν καταλαμβάνουν κεντρικό ρόλο όσο η πλοκή του μυθιστορήματος προχωρά. Ο Ρας Χίλντεμπραντ λατρεύει το δίσκο του Ρόμπερτ Τζόνσον με το crossroads, απολαμβάνει το ρόλο του σωτήρα, όμως η αναχρονιστικότητα των αντιλήψεών του, θέτει ερωτήματα για την αυθεντικότητα των ίδιων των ανθρωπιστικών ιδανικών του. Τουλάχιστον έτσι αντιλαμβάνεται η νεολαία τον πάστορα Ρας, σαν μια εικόνα από το παρελθόν.

Χαρακτηριστική είναι η στιχομυθία του Ρας Χίλντεμπραντ με Ινδιάνο, κατά τη διάρκεια της εξόρμησής του (μαζί με τη Φράνσις που αποτελεί το τρίτο πρόσωπο στο γάμο του πάστορα Ρας) μέσω της εκκλησίας σε μια αποστολή που είχε ως σκοπό το χτίσιμο ενός σχολείου στην περιοχή του Κίτσιλι στην Αριζόνα. Η ύπαρξη ενός ορυχείου εκεί όπου άλλοτε υπήρχαν τα ζώα της φυλής, στέρησε από την ήδη ερημωμένη Ινδιάνικη γη κι άλλο νερό. Η αποκάλυψη του μεγέθους της ανισότητας ακόμα και μέσα από τον τρόπο εκφοράς του λόγου, όπου εν προκειμένω η μία πλευρά εκφράζει το θυμό της και η άλλη προσπαθεί να παραμένει ψύχραιμη κατανοώντας τους λόγους της απογοήτευσης, είναι αποκαλυπτική. "Η ίδια η πράξη της έγνοιας ήταν ένα είδος προνομίου, άλλο ένα όπλο στο λευκό οπλοστάσιο. Δεν υπήρχε τρόπος να αποφύγεις την ανισορροπία ισχύος", είναι κάποιες από τις σκέψεις του Ρας Χίλντεμπραντ κατά τη διάρκεια της συνάντησής του με τον Ινδιάνο Κλάιντ. Τέτοιες αναφορές για την ανισορροπία ισχύος ανάμεσα σε λευκούς και μη λευκούς υπάρχουν σε αρκετά σημεία, αλλά πάντα στο περιθώριο της σχεδόν μονοπωλιακής αφήγησης γύρω από την προσωπικότητα των Χίλντεμπραντ. Ίσως να βρίσκονται στο περιθώριο της αφήγησης, ακριβώς επειδή βρίσκονται και στο περιθώριο του διαλόγου για την πολιτική ισότητα. Παρόλα αυτά, ως προς το θέμα αυτό, θα περίμενε κανείς οι αιχμές του Φράνζεν να είναι περισσότερο ρητές και σαφείς, λιγότερο αόριστες και ανιχνεύσιμες σποραδικά, γιατί με τον τρόπο αυτό η αλήθεια της πολιτικής ανισότητας χάνεται πίσω από την ανάλυση των χαρακτήρων των Σταυροδρομιών.

Τα Σταυροδρόμια, μπορούν να διαφωτίσουν τη γενιά των post-millenials και των μεταγενέστερων, αναφορικά με στοιχεία της αμερικανικής κουλτούρας, κατά τη δεκαετία του '70. Το μυθιστόρημα του Φράνζεν, ρίχνει φως στον τρόπο σύνδεσης του πουριτανικού θρησκευτικού δόγματος στις ΗΠΑ, με την ανάπτυξη των πολιτικών κινημάτων της εποχής και την ανάδυσή τους στην επιφάνεια του πολιτικού σκηνικού.

Το προφίλ των ηρώων του Φράνζεν στα Σταυροδρόμια

Αν και πολύ συχνά έχει γίνει λόγος στο παρελθόν, για την ιδιαιτερότητα των χαρακτήρων του Τζόναθαν Φράνζεν, μέσα από προηγούμενα έργα του όπως η Αγνή, η Ελευθερία και οι Διορθώσεις, οι προσωπικότητες των βιβλίων του ακόμα και όταν φτάνουν στα άκρα δεν είναι αινιγματικές. Με άλλα λόγια, παρακολουθώντας την προσέγγιση και ανάπτυξη της πλοκής και του τρόπου που ξεδιπλώνονται οι χαρακτήρες των ηρώων, αποκτά κανείς μια πολύ σαφή και ευκρινή εικόνα των λόγων για τους οποίους πράττουν όπως πράττουν.

Θα μπορούσαμε να κάνουμε έναν παραλληλισμό των μυθιστορηματικών ηρώων του Φράνζεν, με τους απροκάλυπτα παρακμιακούς χαρακτήρες του κορυφαίου Αμερικανού θεατρικού συγγραφέα Ευγένιου Ο'Νηλ. Ωστόσο οι ομοιότητες εξαντλούνται μόνο ως προς τα σημεία όπου οι αναφορές θίγουν το ζήτημα της καμπής του θεσμού της οικογένειας, ως μοντέλου συμβίωσης που υφίσταται μια σε βάθος κρίση, με αποτέλεσμα να γίνεται επιτακτική η ανάγκη επαναπροσδιορισμού του μέσα σε νέο πλαίσιο. Η οικογένεια και οι δεσμοί που αναπτύσσονται εντός της, παρουσιάζονται εντελώς δυσλειτουργικοί από το Φράνζεν. Τα θεμέλια του οικογενειακού θεσμού είναι επιρρεπή σε τόσο δυνατούς κλυδωνισμούς, που το μέλλον της οικογενειακής ζωής φαίνεται αδύνατο.

Τα Σταυροδρόμια του Φράνζεν μου έφεραν στο μυαλό "Το ταξίδι μεγάλης μέρας μέσα στη νύχτα", του διάσημου και αυτοβιογραφικού έργου του Ευγένιου Ο'Νηλ, όπου οι Τάιρον σαν άλλοι Χίλντεμπραντ, ξύνουν ανελέητα τις πληγές τους, με απώτερο στόχο τη συμφιλίωση με τις ανεπάρκειές τους. Η συμφιλίωση αυτή φυσικά, δεν είναι ποτέ ανώδυνη. Όμως οι χαρακτήρες του Ο'Νηλ είναι αρκετά πιο αινιγματικοί από αυτούς του Τζόναθαν Φράνζεν, ο ψυχισμός τους δεν ανιχνεύεται στην πρώτη ανάγνωση, παραπέμποντας περισσότερο, σε μια μορφή τελετουργικού που θυμίζει θέατρο Νο με μάσκες. Οι ήρωες του Φράνζεν, αν και συναφείς σε αρκετά σημεία στις εσωτερικές τους συγκρούσεις με εκείνους του Ο'Νηλ, ωστόσο είναι απόλυτα διαυγείς, προσιτοί και έκθετοι στον προβληματισμό τους, σαν να έχουν έναν ανοιχτό διάλογο με το κοινωνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο δρουν. Με άλλα λόγια, οι ήρωες του Φράνζεν μετατρέπουν τις ατομικές τους αναζητήσεις, σε ένα μονοπάτι ορατό όχι μόνο από όσους θα βίωναν παρόμοιες καταστάσεις, αλλά και από όσους θα μπορούσαν να φανταστούν τον εαυτό τους στη θέση τους, χωρίς να είναι.

Ο Πέρι, ο ιδιοφυής γιος των θρησκευόμενων Χίλντεμπραντ, κάνει χρήση ναρκωτικών. Η αδελφή του η Μπέκι που αναδεικνύεται σε μια μορφή ήρεμης δύναμης καθώς προχωρά η πλοκή του βιβλίου, προσπαθεί να ξεπεράσει τους εφηβικούς προβληματισμούς της, μένοντας πιστή στην ανάγκη της να βρίσκεται κοντά στο Χριστό και να παραμένει καθαρή ψυχικά και σωματικά. Σχεδόν αυτοτιμωρείται για οποιαδήποτε ενστικτώδη παρόρμησή της, που μπορεί να υποδηλώνει ιδιοτέλεια και ατομισμό. Ο Κλέμ ο μεγαλύτερος αδελφός, γίνεται έρμαιο μιας ηθικής απολυτότητας που τον εξορίζει από την οικογενειακή εστία, στον αγώνα του να συνειδητοποιήσει την ιδεολογική του ταυτότητα και να ελευθερωθεί από το φάντασμα της πιθανής ιδεολογικής ταύτισής του με τον πατέρα του το Ρας. Δυστυχώς, στην προσπάθεια αυτή, φτάνει να εκλογικεύει τον πόλεμο του Βιετνάμ που ο πάστορας και ειρηνιστής πατέρας του έχει αποκηρύξει ως τον πλέον εγωιστικό και παράλογο πόλεμο που θα μπορούσε να εμπλακεί η χώρα τους. Φτάνει με λίγα λόγια να υποστηρίζει την ακραία αντίληψη του επίσημου πολιτικού επιχειρήματος της τότε αμερικανικής κυβέρνησης, σύμφωνα με το οποίο εφόσον οι Βορειοκορεάτες σκοτώνουν ομοεθνείς τους, τότε είναι σκόπιμο και αλτρουιστικό να συμμετέχουν στον πόλεμο αυτό. Η τραγική ειρωνεία της ακραίας αυτής πεποίθησης, -τον παραλογισμό της οποίας οι ΗΠΑ θα αντιλαμβάνονταν μόνο μετά τη συγκλονιστική ήττα τους στο μέτωπο του Βιετνάμ-, αν και προσωρινά τον κάνει να νιώθει ελεύθερος και ανεξάρτητος από την ισχυρή θρησκευτική επιρροή του πατέρα του, παραμένει μόνο πρόσκαιρα σκοπός ζωής, εφόσον οι συγκυρίες αποκτούν τέτοια τροπή, που η συμμετοχή του στο μέτωπο του Βιετνάμ καθίσταται μη αναγκαία. Μία τροπή που παραπέμπει ευθέως στις σύγχρονες Η.Π.Α., που μετά από δεκαετίες εμπλοκής σε πολυάριθμα μέτωπα, αποφασίζουν να αποσυρθούν από αυτά, αφήνοντας μετέωρο το πολιτικό αφήγημα της επόμενης ημέρας, αλλά και κενό το επιχείρημα που χρειάζεται η αμερικανική κοινή γνώμη, για να στηρίξει τον απολογισμό ολόκληρων δεκαετιών, κατά τις οποίες η συμμετοχή σε πολεμικά μέτωπα επέφερε ηθική και οικονομική εξάντληση...Ο Φράνζεν με το βιβλίο αυτό, απευθύνεται πρωτίστως στον Αμερικανό πολίτη του σήμερα, και τον καλεί να αναλογιστεί μέσα από την πρόσφατη πολιτική ιστορία των Η.Π.Α., τις ίδιες του τις πεποιθήσεις, αλλά και τις μελλοντικές επιλογές του.

Η συντηρητική κληρονομιά της αμερικανικής κουλτούρας

Η πουριτανική θρησκευτική αντίληψη που όπως υποδηλώνει και η ονομασία της, σχετίζεται με την καθαρότητα της θρησκευτικής λατρείας από εμβόλιμα στοιχεία που δε μνημονεύονταν στην Αγία Γραφή, αναπτύχθηκε στην Αγγλία και την Αμερική κατά το 16ο και 17ο αιώνα, δίνοντας πνοή στα διάφορα προτεσταντικά ιδεολογικά ρεύματα.

Ο Ρας Χίλντεμπραντ, ένας από τους κεντρικούς ήρωες στα Σταυροδρόμια του Τζόναθαν Φράνζεν, είναι πιστός Μενονίτης, ανήκει δηλαδή σε μια υποομάδα των αναβαπτιστών, παρεμφερή με αυτή των Άμις. Η βασική διαφορά είναι ότι οι Μενονίτες είναι αρκετά πιο δεκτικοί σε ζητήματα τεχνολογικής προόδου, καθώς και επαφής με το κοινωνικό σύνολο αλλά και πιο ευθυγραμμισμένοι ενδυματολογικά με το μέσο όρο, σε αντίθεση με τους Άμις που ζουν σε πιο κλειστές κοινότητες μεταξύ τους, αποφεύγοντας την επαφή με την τεχνολογία.

Ένα από τα ερωτήματα που τέθηκαν στο Φράνζεν με αφορμή το νέο του βιβλίο, είναι γιατί να επιλέξει τη δεκαετία του '70 για να εντάξει μέσα σε αυτή την οικογενειακή σάγκα των Χίλντεμπραντ. Η απάντηση του Αμερικανού συγγραφέα είναι ιδιαίτερα διαφωτιστική, εφόσον το να γράφει για το παρελθόν φαινόταν πιο εύκολο από το να εντάξει την ιστορία του στο παρόν, δεδομένου ότι κατά τη διάρκεια της Προεδρίας Τράμπ στις Η.Π.Α., δε μπορούσε να αισθανθεί ότι ζούσε στην πραγματικότητα...

Επιπρόσθετα ο Φράνζεν φαίνεται να προτίμησε και για έναν ακόμα λόγο τη δεκαετία του '70 για τα Σταυροδρόμια του. Όπως μαρτυρά και το μυθιστόρημα, μέσα από τον τρόπο που προβάλλονται τα πολιτικά κινήματα της εποχής, μέσα από τα μηνύματα ειρήνης που προσπαθεί να «μεταγγίσει» στο κοινωνικό σύνολο το μουσικό συγκρότημα του Τάνερ, μετέπειτα συζύγου της Μπέκι Χίλντεμπραντ και οπαδού της εκκλησιαστικής ομάδας νέων «Σταυροδρόμια», αλλά και μέσα από τα μηνύματα για τον πόλεμο του Βιετνάμ, υπάρχει μια πρόδηλη σύνδεση μεταξύ της θρησκείας και των πολιτικών κινημάτων της εποχής.

Η Μάριον, η γυναίκα του Ρας είναι η μητέρα τεσσάρων παιδιών, που κρύβει καλά κλειδωμένο στην ψυχή της ένα μυστικό που σχετίζεται με τον προσωπικό της Γολγοθά και βιώματα που δεν ξεπέρασε ποτέ, ώστε να μπορέσει να αποκαλύψει ακόμα και στους πιο οικείους της. Ευρισκόμενη στο μεταίχμιο ανάμεσα στις θρησκευτικές πεποιθήσεις της που επιβάλλουν την αγνότητα της ψυχής, και στις προσταγές των σεξουαλικών της ενστίκτων που την κάνουν αυτόματα να αισθάνεται μιαρή και επονείδιστη, καταλήγει σαν να πρόκειται για το ύστατο καταφύγιό της, να αντικαταστήσει το μίσος και το θυμό για τον άντρα της, με συγχώρεση. Στην πραγματικότητα, η συγχώρεση αυτή δεν είναι τίποτα περισσότερο από έναν απόλυτο συμβιβασμό και μια αποδοχή των ανεπαρκειών της ίδιας και του συζύγου της. Η «υπέρβαση» που πιθανόν να απαιτούσε ένα μοντέλο ζωής διαφορετικό, δεν προσκρούει τόσο στον ηθικό κώδικα των γονιών Χίλντεμπραντ, όσο στον τρόπο με τον οποίο έχουν συνηθίσει να βλέπουν τον εαυτό τους, μέσα στο πλαίσιο μιας συντηρητικής φόρμας από την οποία αδυνατούν να ξεφύγουν. Και οι δύο Χίλντεμπραντ, ο Ρας και η Μάριον, είναι ειδικοί στο να λυπούνται τον εαυτό τους. Και αυτή τους η ροπή γίνεται η πιο δηλητηριώδης και επιστρέφει σαν μπούμερανγκ για τους ίδιους και για το γάμο τους.

Πρώην καθολική που ασπάστηκε το θρησκευτικό δόγμα του Ρας Χίλντεμπραντ, καταφεύγει μέσω της ψυχανάλυσης σε μια προσπάθεια να αποτινάξει το παρελθόν από πάνω της, κάτι που προσπαθεί να κάνει και με τα περιττά κιλά που της έχει προσθέσει ο χρόνος και την απομακρύνουν από την εικόνα που είχε για τον παλιό της εαυτό. Στην προσπάθειά της αυτή, θα έρθει σε επαφή με την ελληνικής καταγωγής ψυχολόγο Σοφί Σεραφειμίδη, την οποία ο συγγραφέας αποκαλεί αχρείαστα συχνά λόγω της γεμάτης φιγούρας της, ντάμπλινγκ, παραπέμποντας στα γνωστά εδέσματα που περιλαμβάνουν γέμιση μέσα σε ζύμη.

Οι ιδιοτελείς σχέσεις των γονιών απέναντι στα ίδια τους τα παιδιά, η παρουσίαση των γονιών με την ιδιότητα υποκειμένων ικανών να πράττουν συχνά με γνώμονα πρωτίστως το δικό τους συμφέρον σε βάρος εκείνου του παιδιών τους, είναι αποκαλυπτική και ενδεικτική της υποκρισίας της πουριτανικής αντίληψης, που στήριξε το οικογενειακό οικοδόμημα σε αξίες αποκλειστικά ανιδιοτελείς.

Δεν είναι τυχαίο ότι μέσα στο πλαίσιο του συντηρητικού περιβάλλοντος της οικογένειας Χίλντεμπραντ, και ειδικότερα της Μάριον της μητέρας που συχνά αυτομαστιγώνεται (όπως και ο Ρας ο σύζυγός της και πατέρας των τεσσάρων παιδιών τους), για λάθη που έκαναν απέναντι στα παιδιά τους και ειδικά τον Πέρι που είναι εξαρτημένος από ναρκωτικές ουσίες, συναντά κανείς τις αλυσιτελείς ενοχές παράλληλα με ιδιοτελή ένστικτα. Τα ιδιοτελή ένστικτα είναι πιο εύπεπτα όταν προκύπτουν από την πλευρά των παιδιών απέναντι στους γονείς, και πολύ δυσκολότερο να γίνουν αποδεκτά όταν εμφανίζονται από τους γονείς προς τα παιδιά.

Η θρησκευτική γαλούχηση των γονιών και η επαφή τους με το συντηρητικό δόγμα, συνιστά για αυτούς το παλίμψηστο των ανθρώπινων αξιών. Η πουριτανική πίστη από την οποία δε θα καταφέρουν να ξεφύγουν και στην οποία θα επιστρέψουν ακόμα και μετά τις αναζητήσεις τους, που πρόσκαιρα έθεσαν υπό αμφισβήτηση κάποια στοιχεία της προσήλωσής τους σε αυτή, θα γίνει ακόμα πιο έντονη, όταν το ζευγάρι μετά την κρίση γάμου που βίωσε, θα καταφέρει να συνεχίσει να είναι μαζί.

Η ιδιοτέλεια των γονιών και ειδικά της Μάριον απέναντι στην κόρη της Μπέκι, φωτίζει έντονα μια πτυχή υποκρισίας μέσα σε όλο αυτό το θρησκευτικό πλαίσιο. Οι ρόλοι γονιών και παιδιών είναι κοινωνικά προκαθορισμένοι. Η ιδιοτέλεια, όταν προκύπτει από τους γονείς προς τα παιδιά, είναι καταρχήν καταδικαστέα. Τελικά όμως μήπως αυτή η πεποίθηση είναι από μόνη της υποκριτική και πουριτανική, όταν οι ίδιοι οι γονείς είναι ανθρώπινα όντα με αδυναμίες; Στο μέτρο που οι ιδιοτελείς προθέσεις τους δεν αναιρούν το γνήσιο ενδιαφέρον, τη φροντίδα και την αληθινή αγάπη για τα παιδιά τους, ίσως να μπορούν να επιδιώκουν και ατομικούς στόχους.

Στα Σταυροδρόμια βέβαια αυτοί οι ιδιοτελείς στόχοι είχαν να κάνουν με ένα διόλου ευκαταφρόνητο χρηματικό ποσό, το οποίο κληροδοτήθηκε στη Μπέκι από τη θεία της Σίρλει και αδελφή της μητέρας της. Το αξιόλογο χρηματικό ποσό που κληρονόμησε, αποδεκατίστηκε από τα μέλη της οικογένειάς της, κατόπιν νουθεσίας τόσο από πλευράς της μητέρας όσο και του πατέρα της Μπέκι. Αρχικά για να επέλθει μια μορφή δικαιοσύνης προς τα υπόλοιπα αδέλφια της Μπέκι, στα οποία μοίρασε τμήματα του χρηματικού ποσού που είχε στη διάθεσή της, στη συνέχεια για να καλυφθούν τα έξοδα αποτοξίνωσης του αδελφού της Πέρι σε κλινική, τελικά για να καλυφθούν διάφορες άλλες οικονομικές ανάγκες της οικογένειας.

Τα χρήματα δεν επιστράφηκαν ποτέ στη Μπέκι από τους γονείς της, και η γαλουχημένη στις θρησκευτικές αξίες Μπέκι, εμποτισμένη από το πνεύμα καθαρότητας που υπαγορεύει ο πουριτανισμός, δε θα συγχωρήσει ποτέ τους γονείς της, διαχωρίζοντας εντελώς την οικογένεια που έχει μόλις δημιουργήσει με τον Τάνερ, από την οικογένεια στην οποία μεγάλωσε. Η κατανόηση και η συγχώρεση, ως διέξοδοι του εαυτού μας από σχέσεις που μας πλήγωσαν, δε φαίνεται να αποτελούν προτεραιότητα της Μπέκι. Η ενοχή που νιώθουν οι γονείς της απέναντί της, είναι αρκετά ικανοποιητική για να διαγωνίζεται η απόσταση που κρατά.

Η σύγχρονη αμερικανική λογοτεχνία, συχνά επιφυλάσσει έναν άκρως πρωταρχικό ρόλο στην ανατομία των οικογενειακών σχέσεων και των ρόλων μέσα στον πυρήνα της οικογένειας. Η περιγραφή απωθημένων του παρελθόντος, αδελφικών σχέσεων και δυσλειτουργικών ερωτικών σχέσεων ως απόρροια προβλημάτων που κληρονομήθηκαν από τον οικογενειακό ιστό, βρίσκονται στο επίκεντρο του προβληματισμού, για έναν θεσμό που δοκιμάστηκε και εξακολουθεί να δοκιμάζεται με κάθε τρόπο.

Ο Τζόναθαν Φράνζεν στα Σταυροδρόμια του, ακριβώς όπως και η Άνν Πάτσετ στο Ολλανδέζικο Σπίτι, επικεντρώνονται -μεταξύ άλλων-, στην ουσία των αδελφικών σχέσεων, με έναν τρόπο, που και στις δύο περιπτώσεις ο ρόλος της αδελφής έρχεται στο προσκήνιο με στοιχεία μιας μαρτυρικής υποδήλωσης.

Όπως και στο Ολλανδέζικο Σπίτι, έτσι και στα Σταυροδρόμια του Φράνζεν, η αδελφή αναλαμβάνει έναν ρόλο προστατευτικό, ακόμα και αν στην περίπτωση των Σταυροδρομιών του Φράνζεν, η Μπέκι δεν είναι η μεγαλύτερη. Ίσως το στοιχείο αυτό, να σχετίζεται και με μια στερεοτυπική αντίληψη των οικογενειακών ρόλων, τη στιγμή που ο συγγραφέας προσπαθεί να φέρει στο προσκήνιο πουριτανικές αντιλήψεις που διαμόρφωσαν το σύγχρονο αμερικανικό κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο.

Ακόμα και η δυναμική του Ρικ Άμπροουζ χαρακτηρίζεται από ένα πνεύμα, αντίστοιχο με αυτό που θα συναντούσε κανείς σε μία μετα-κοσμική κοινωνία, και ακόμα και αυτό το στοιχείο είναι ενδεικτικό της συντηρητικής κληρονομιάς μιας χώρας. Οι μετα-κοσμικές κοινωνίες, κατακλύζονται από διάφορες ομάδες "προπόνησης ζωής" (life coaching). Τα life coaching κινήματα, μαρτυρούν μια νοσταλγία κάποιων πτυχών του κοινωνικού πλαισίου που προϋπήρχε της εκκοσμίκευσης των κρατών.

Το μυθιστόρημα του Φράνζεν, τελειώνει με έναν τρόπο που μπορεί να ερμηνευθεί ανάλογα με τη φαντασία που διαθέτει ο εκάστοτε αναγνώστης, επιτρέποντας έτσι να συνεχίζεται η ιστορία του στο διηνεκές, αφού το τέλος είναι αμφίσημο. Διαβάζοντας την τελευταία σελίδα από τα Σταυροδρόμια, πρέπει ο καθένας να αποφασίσει μόνος του ποια επιλογή διάλεξε ο Κλεμ, ο μεγαλύτερος αδελφός, όταν επισκέφτηκε τη Μπέκι ανήμερα του Πάσχα, ακριβώς όπως θα συνέβαινε αν βρισκόμασταν μπροστά σε ένα σταυροδρόμι και έπρεπε να επιλέξουμε προς ποια κατεύθυνση θα κινηθούμε...Οι ΗΠΑ σήμερα στέκονται μπροστά σε ένα σταυροδρόμι και ο Φράνζεν απευθυνόμενος στην αμερικανική κοινωνία, θεωρεί επιτακτική μία αναδρομή στο παρελθόν και στις αιτίες που οδήγησαν σε επιλογές οικονομικά ασύμφορες και πολιτικά αδιέξοδες. Τελικά κανείς δε μπορεί να παριστάνει το σωτήρα για πάντα. Ο ρόλος αυτός είναι άλλωστε αρκετά εξουθενωτικός και μη ρεαλιστικός. Το δυσκολότερο από όλα όμως, είναι η αποδοχή αυτής της αλήθειας.