Tonis Breidel Χατζηδημητρίου: Πόλεμος και Διπλωματία στη Μέση Ανατολή, η δράση του Λώρενς της Αραβίας, Εκδόσεις Μπατσιούλας

από τη Θέμιδα Παναγιωτοπούλου

Σε αυτή την αρκετά ογκώδη έρευνα του Tonis Breidel Χατζηδημητρίου, με αντικείμενο μελέτης το σχηματισμό των αραβικών κρατών της Μέσης Ανατολής και την ισορροπία δυνάμεων που ώθησε σε μια πολύ συγκεκριμένη πολιτική κληρονομιά αστάθειας στην περιοχή, ερχόμαστε σε επαφή με την ανάλυση του ρόλου και της δράσης της προσωπικότητας γρίφου του Λώρενς της Αραβίας.

Ίσως να πρόκειται για την πιο πρωτότυπη και αναλυτική μελέτη για τα ζητήματα που προέκυψαν στη Μέση Ανατολή, από την εποχή της δημιουργίας των ανεξάρτητων αραβικών κρατών, με έμφαση στον καταγωγικό μύθο τους, κάτι που δε συναντά κανείς συχνά σε ιστορικές αναλύσεις. 

Αρχικά ομολογώ ότι υπάρχει ο κίνδυνος να αντιμετωπίσει ο αναγνώστης τη δράση του Λώρενς της Αραβίας με δυσπιστία ή και καχυποψία. Δεν είναι απίθανο να αναρωτηθεί οποιοσδήποτε που διαβάζει τη δράση του, πώς έτυχε τόσο ευρείας αποδοχής από τον αραβικό κόσμο, χωρίς ποτέ να λοξοδρομήσει από τον προβλεπόμενο στόχο, καμία από τις αποστολές του; Κινήθηκε όντως ανεξάρτητα από τις επιδιώξεις της Βρετανικής διπλωματίας για επιρροή στη Μέση Ανατολή; Υπήρξε όντως τόσο δεινός υποστηρικτής των Αράβων; Πώς δε θεωρήθηκε ποτέ κατάσκοπος από τους Άραβες φίλους του;

Το βιβλίο αυτό, αντιμετωπίζει ιστορικά γεγονότα με τη νηφαλιότητα και τη χρονολογική και επιστημονική ακρίβεια που χαρακτηρίζει όλες τις αξιομνημόνευτες έρευνες. Πρόκειται για ένα έργο που προέρχεται από την κοπιαστική δουλειά ενός πολύ καταρτισμένου σε ιστορικά θέματα συγγραφέα, το οποίο απευθύνεται σε όλους, ανεξαρτήτως επιπέδου ιστορικών γνώσεων. Το γιατί  να καταλήξει εκείνος που θα επιλέξει να ασχοληθεί με μία ιστορική έρευνα, στη συγκεκριμένη λεπτομερή ανάλυση, μπορεί να απαντηθεί αν ερευνηθεί το γεωπολιτικό περιβάλλον γύρω μας. Με μια πρόχειρη ματιά, διαπιστώνει κανείς όχι μόνο πόσο διαχρονικά είναι τα ζητήματα που γεννήθηκαν από την εποχή του Α' Παγκοσμίου Πολέμου στη Μέση Ανατολή αλλά και πόσο επίκαιροι εξακολουθούν να παραμένουν οι προβληματισμοί γύρω από αυτά και πώς τελικά διαμορφώνουν τα συμφέροντα και τις ισορροπίες σε παγκόσμιο επίπεδο μέχρι τις μέρες μας.

Ο Λώρενς της Αραβίας, υπήρξε νόθο παιδί του Τόμας Τσάπμαν που με τη σειρά του προερχόταν από μια αριστοκρατική οικογένεια Αγγλο-Ιρλανδών γαιοκτημόνων και που το όνομά του (Λώρενς) προέρχεται από την οικιακή βοηθό μητέρα του με την οποία έζησε ο πατέρας του την υπόλοιπη ζωή του, εγκαταλείποντας την οικογένεια που είχε δημιουργήσει ως τότε.  Καταπιάστηκε από νωρίς στη ζωή του με τη μελέτη της ιστορίας και με την αρχαιολογία, ενώ κατέφυγε σε περιοχές της Οθωμανοκρατούμενης τότε Μέσης Ανατολής, προκειμένου να συγγράψει μελέτες για αρχαιολογικά ευρήματα. Τα γεγονότα αυτά, είναι γνωστά άλλωστε και από την τεράστια κινηματογραφική επιτυχία του Λώρενς της Αραβίας. 

Ποιο ήταν όμως το πολιτικό σκηνικό και οι συνιστώσες που δημιούργησαν οι ευρωπαϊκές αψιμαχίες με την υπό διάλυση Οθωμανική αυτοκρατορία, κατά τη διάρκεια του Μεγάλου Πολέμου; Και το κυριότερο ερώτημα που ανακύπτει, είναι πόσο στέρεες υπήρξαν οι βάσεις δημιουργίας των νεοσύστατων αραβικών κρατών και σε ποια πλευρά της ιστορίας τοποθετήθηκε ο Λώρενς της Αραβίας;

Όταν η Οθωμανική αυτοκρατορία βρίσκεται ήδη υπό διαδικασία αποσύνθεσης και εσωτερικών αναταραχών, γεγονός που αρχικά επιφέρει εντάσεις στην εσωτερική πολιτική σκηνή της, ανέρχεται στην εξουσία το κίνημα των Νεοτούρκων που ουσιαστικά προσπαθεί να θέσει σε δεύτερη μοίρα τα ζητήματα της θρησκείας και να συσπειρώσει τους τουρκόφωνους λαούς με βάση κατά κύριο λόγο εθνοτικά χαρακτηριστικά και όχι θρησκευτικά. Πολύ γρήγορα η εξουσία τους θα γίνει εξίσου καταπιεστική με εκείνη του προηγούμενου καθεστώτος, ενώ θα διαπιστώσουν ότι στην ολοένα και περισσότερο 'φυλλορροούσα' αυτοκρατορία, η θρησκεία και η διπλωματία της Τζιχάντ, θα γίνουν τα όπλα τους για να κρατούν ενωμένους τους ποικιλόμορφους εθνοτικά μουσουλμανικούς λαούς που ακόμα βρίσκονται υπό την κυριαρχία τους. 

Πρόκειται για μια ιστορική περίοδο, που οι Βρετανοί μετά και το άνοιγμα της διώρυγας του Σουέζ έχουν μπει δυναμικά στο παιχνίδι της Μέσης Ανατολής, ενώ η Αίγυπτος βρίσκεται ήδη υπό Βρετανική εντολή, όπως και το Σουδάν υπό Αγγλο-Αιγυπτιακή, παρά το γεγονός ότι μία εξέγερση που εκδηλώθηκε στη χώρα του Σουδάν υπό τον Μάχντι, δε στάθηκε ικανή να διαφοροποιήσει τις εκεί ισορροπίες και καταπνίγηκε γρήγορα. Μέσα στο παιχνίδι αυτό, οι Βρετανοί με στόχο να διατηρήσουν απρόσκοπτα ανοιχτό το δρόμο για τις Βρετανικές Ινδίες από τις οποίες αντλούν το μεγαλύτερο μέρος του εθνικού τους πλούτου και στις οποίες στηρίζονται ενεργειακά, αναγνωρίζουν σύντομα τη σκοπιμότητα επέκτασης της ισχύος τους ακόμα πιο βαθιά στη Μέση Ανατολή από ό,τι να παραμείνουν μόνο στην Αίγυπτο. Οι Βρετανοί θεωρούν ότι μια συνεργασία στενή με τους Άραβες και η ενίσχυσή τους στο εγχείρημα της οριστικής κατάλυσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας θα επιφέρει τα μέγιστα πλεονεκτήματα στις συμμαχικές δυνάμεις (Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία). Από την άλλη πλευρά, οι Οθωμανοί τάσσονται με τις Κεντρικές Δυνάμεις και τη Γερμανία και οι Γερμανοί αποδεικνύονται για μεγάλο χρονικό διάστημα εμπειρογνώμονες στην άσκηση της προπαγανδιστικής πολιτικής υπέρ της τζιχάντ, κάνοντας λόγο για τα δεινά της αποικιοκρατίας και για τους μουσουλμανικούς λαούς (Άραβες) που θα πρέπει να παραμείνουν ενωμένοι με τους Τούρκους και όχι να συνεργάζονται με τους κατακτητές. Η προπαγανδιστική τακτική των Γερμανών συμπεριλαμβάνει μέχρι και τη ρίψη από αεροπλάνα, φυλλαδίων που υποκινούσαν στο όνομα της τζιχάντ αραβικούς πληθυσμούς. Υπήρξε ακόμα και ειδική Γερμανική υπηρεσία προπαγάνδας για το σκοπό αυτό. Θεώρησα αξιοσημείωτο, ότι κάποια σποραδικά επαναστατικά κινήματα και εξεγέρσεις που πραγματοποιήθηκαν από αραβικούς λαούς με την υποκίνηση των Οθωμανών και των συμμάχων τους των Γερμανών, συνιστούν πιθανότατα μια πρώιμη μορφή αντιαποικιοκρατικής συνείδησης στις περιοχές της Μέσης Ανατολής, η οποία παραδόξως επήλθε ως απόρροια αποικιοκρατικής βούλησης...

Η κατάκτηση της ιερής πόλης της Χετζάζ (σήμερα ανήκει στο κράτος της Σαουδικής Αραβίας) και η δημιουργία ενός από τα πρώτα χασημιτικά (ως Χασημίτες ορίζονται όλοι οι άμεσα απόγονοι του Μωάμεθ και τυγχάνουν τεράστιας εκτίμησης στον αραβικό κόσμο)  βασίλεια εκεί, αποτελεί ορόσημο επιτυχίας για τις συμμαχικές δυνάμεις και τους αραβικούς πληθυσμούς.  Η συνθηκολόγηση της Ρωσίας με τη Γερμανία και η πασίγνωστη συνθήκη του Μπρέστ-Λιτόφσκ που μεταξύ άλλων, προέβλεπε την εκ νέου παραχώρηση της Υπερκαυκασίας στους Οθωμανούς, υπήρξαν εξελίξεις που πρόσκαιρα θορύβησαν τις συμμαχικές δυνάμεις. Οι τουρκόφωνοι πληθυσμοί που βρίσκονταν στις περιοχές της Αρμενίας, της Γεωργίας και του πλούσιου σε φυσικά κοιτάσματα Αζερμπαϊτζάν, θα μπορούσαν να δημιουργήσουν πίεση από εκείνη τη γεωγραφική περιοχή προς τις συμμαχικές δυνάμεις και ειδικότερα τη Μεγάλη Βρετανία, που ο ρόλος της ήταν εξαρχής καταλυτικός στη σκακιέρα του μεσανατολικού ζητήματος. 

Η νίκη των συμμάχων ωστόσο επήλθε πανηγυρικά, η Οθωμανική αυτοκρατορία κατέρρευσε και στις στάχτες της γεννήθηκαν τα νεοπαγή αραβικά κράτη, δυστυχώς πάνω στη βάση του μυστικού συμφώνου Σάικς-Πικό, που αποτέλεσε το μοίρασμα των περιοχών της Μέσης Ανατολής μεταξύ Άγγλων και Γάλλων. Στη χάραξη των συνόρων των νεοσύστατων αραβικών κρατών, η αγγλική πλευρά ήταν κάθετα εναντίον της δημιουργίας ενός ενιαίου αραβικού κράτους, μίας ιδέας που έβρισκε σύμφωνη το Λώρενς της Αραβίας. Ο Λώρενς είχε ταυτιστεί σε τέτοιο βαθμό με την αραβική πλευρά, που στη μελέτη αυτή του Tomas Breidel Χατζηδημητρίου περιγράφεται ξεκάθαρα η άρνησή του να ακολουθήσει τις επιταγές της βρετανικής διπλωματίας, όταν τελικά οι συμμαχικές δυνάμεις είχαν νικήσει κατά κράτος. Μάλιστα ο Λώρενς αρνήθηκε και τιμητική διάκριση από το βασιλιά της Αγγλίας, γιατί θεώρησε ότι κάτι τέτοιο θα σήμαινε υποβάθμιση της εμπιστοσύνης που έτρεφε στο πρόσωπό του ο πρίγκιπας Φάιζαλ και επιστήθιος φίλος του. 

Στο βιβλίο αυτό, παρουσιάζονται όλες οι πλευρές του μεσανατολικού προβλήματος και τα εθνοτικά αγκάθια που για χρόνια ταλανίζουν το γεωπολιτικό περιβάλλον. Όσον αφορά το εβραϊκό ζήτημα και την εγκατάσταση πληθυσμών στην περιοχή της Παλαιστίνης αμέσως μετά τη νίκη των συμμάχων, ο Λώρενς είχε ξεκαθαρίσει τη θέση του. Ήταν σύμφωνος με την εγκατάσταση εβραϊκού πληθυσμού εκεί, κάτι που είχε συζητήσει διεξοδικά και με τους Άραβες, ήταν ωστόσο εντελώς αντίθετος με τη δημιουργία ανεξάρτητου εβραϊκού κράτους εντός της παλαιστινιακής επικράτειας, κάτι που γνώριζε εξαρχής ότι θα επέφερε ατέρμονες συγκρούσεις. 

Η Συρία κυριαρχήθηκε εξολοκλήρου από γαλλική εντολή αμέσως μετά την κατάρρευση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, ενώ τμήμα της Συρίας αποτέλεσε στη συνέχεια το κράτος του Λιβάνου, το οποίο ουδέποτε προϋπήρχε ως κράτος και έλαβε την ονομασία του από μια οροσειρά του Λιβάνου που κατοικείτο από χριστιανούς μαρωνιτικού δόγματος στην πλειοψηφία τους. Τα βιλαέτια της Μοσούλης, της Βαγδάτης και της Βασόρας σχημάτισαν το κράτος του Ιράκ, η Αίγυπτος εξακολουθούσε να συνιστά βρετανικό προτεκτοράτο και μόνο το 1936 έγινε ανεξάρτητη. Σημαντική αναφορά αποτελεί το κομμάτι του μεσανατολικού ζητήματος που αφορά τη Σμύρνη, τη μικρασιατική καταστροφή και την παραχώρηση με τη συνθήκη του Μπρέστ Λιτόφσκ της περιοχής της Τραπεζούντας ξανά στους Τούρκους. Με την κίνηση αυτή, καταστράφηκαν οι ελπίδες των Ποντίων για την ίδρυση ενός ανεξάρτητου ποντιακού κράτους. Τέλος ενδιαφέρον παρουσιάζει η περίπτωση του Ιράν και του Αφγανιστάν. Τα δύο αυτά κράτη, που σήμερα βιώνουν μια άνευ προηγούμενου πολιτική αναταραχή, υπήρξαν τα μοναδικά που αμέσως μετά τη νίκη των συμμαχικών δυνάμεων, δε δέχτηκαν καμία επιρροή, ρωσική ή αγγλική. Χρόνια αργότερα φυσικά οι επεμβάσεις στο έδαφός τους είναι γνωστές. Ωστόσο το γεγονός ότι οι ισορροπίες που δημιουργούσαν οι πολιτικοί και εθνοτικοί συσχετισμοί τους αμέσως μετά τη νίκη των συμμάχων, ήταν τέτοιες που απέτρεπαν την οποιαδήποτε ξένη εμπλοκή, είναι ενδεικτικό της ισχυροποίησης της εθνικής συνείδησης στα δύο αυτά κράτη και του γεγονότος ότι ακόμα και όταν στο πρόσφατο παρελθόν το Αφγανιστάν δέχθηκε εισβολή και επιτήρηση από δυτικές δυνάμεις με στόχο έστω και κατ' επίφαση την αποτροπή των Ταλιμπάν από την εξουσία, οι τελευταίοι υπήρξαν οι μόνοι που γνώριζαν τόσο καλά το παζλ των φυλετικού και εθνοτικού πλουραλισμού της χώρας, ώστε να καταφέρουν να το συνενώσουν και να το υποτάξουν, με τις ολέθριες μέχρι σήμερα συνέπειες της διακυβέρνησης των Ταλιμπάν...

Ο Λώρενς υπήρξε καταλυτικός στο ρόλο του και στην αρχιτεκτονική των σημερινών κρατών του αραβικού κόσμου. Το έργο του Tonis Breidel Χατζηδημητρίου, μέσα από την υπερπολυτελή έκδοση των εκδόσεων Μπατσιούλας των 720 σελίδων, αξίζει να υπάρχει στη βιβλιοθήκη μας, σαν πυξίδα και βάση γνώσης για το τί σημαίνει κράτη της Μέσης Ανατολής.