Nikolay Homich: Το μυστικό της σαρκοφάγου, εκδόσεις Πνοή

από τη Θέμιδα Παναγιωτοπούλου

Το απόγευμα της 21ης Δεκεμβρίου του 2021, έλαβα πρόσκληση από τις εκδόσεις Πνοή, να παρευρεθώ στην παρουσίαση των βιβλίων δύο Ουκρανών συγγραφέων, του Nikolay Homich και του Volodymyr Danylenko, των οποίων τα βιβλία μεταφράστηκαν στα ελληνικά.

Ήταν ένα κρύο απόγευμα στην καρδιά του χειμώνα, και ο τόπος διεξαγωγής της παρουσίασης ήταν η Πανελλήνια Ένωση Λογοτεχνών, στην οδό Γερανίου 41 στο κέντρο της Αθήνας.

Φτάνοντας στην αίθουσα και αγοράζοντας αρχικά τα βιβλία των δύο συγγραφέων, οι οποίοι βρίσκονταν στο χώρο ήδη, αισθάνθηκα τη φυσική συστολή και ταυτόχρονα μια πηγαία ευγνωμοσύνη με την οποία είχε «ντυθεί» όλη η ατμόσφαιρα. Τους έδωσα τα συγχαρητήριά μου για τα μεταφρασμένα στα ελληνικά βιβλία τους, και κάθισα στη θέση μου προκειμένου να ξεκινήσει η παρουσίαση.

Ανάμεσα στους ομιλητές, ξεχώρισα και τη μεταφράστρια των δύο έργων, την Oksana Tereschenko, με το αφοπλιστικά ευγενές χαμόγελό της, και όχι αδίκως, γιατί όπως διαπίστωσα διαβάζοντας τα δύο βιβλία, η απόδοση των κειμένων στα ελληνικά είναι απόλυτα συνεπής και άρτια.

Στην παρουσίαση συμμετείχε και ο Ουκρανός πρέσβης στην Ελλάδα, που θέλησε να συγχαρεί από κοντά τους δύο καταξιωμένους συγγραφείς.

Για το έργο του Volodymyr Danylenko, έχω γράψει ήδη σε άλλη ανάρτηση και για αυτό εδώ σχολιάζω το μυστικό της σαρκοφάγου μόνο, του Nikolay Homich.

Στο ιστορικό μυθιστόρημα «Το μυστικό της σαρκοφάγου» του Nikolay Homich, που κυριολεκτικά διατρέχει ένα ασύλληπτα μεγάλο χρονικά κομμάτι της Ουκρανικής ιστορίας, με εφαλτήριο τον 11ο αιώνα της αυτοκρατορίας των Ρους του Κιέβου, φτάνοντας μέχρι σήμερα, έρχονται στο φως γεγονότα κομβικά της ιστορικής παρακαταθήκης, που ωστόσο εκτίθενται μέσα από το πρίσμα του λαού που τα βίωσε, του Ουκρανικού λαού, μετατρέποντας τους αναγνώστες σε κοινωνούς μίας πραγματικότητας που εντάσσεται σε μία πολύ συγκεκριμένη χωροχρονική εντοπιότητα, αυτή της αυτοκρατορίας των Ριούρικ ή Ρους του Κιέβου. Ακόμα και γνωστά ιστορικά γεγονότα, αποκτούν τελείως διαφορετικό πρόσημο όταν εξιστορούνται μέσα από την προσέγγιση ενός Ουκρανού, που έζησε κάποια από αυτά και διάβασε για όσα προηγήθηκαν της ύπαρξής του.

Η αφήγηση του Homich είναι κατά κύριο λόγο ιστορική, ωστόσο το νήμα της εξιστόρησής του, ξετυλίγεται παράλληλα με την παρουσίαση της σχέσης τεσσάρων φιλικών προσώπων, της Όλγας, του Όλεγκ, της Ειρήνης και του Όλαφ. Η έκθεση των ιστορικών γεγονότων είναι απόλυτα συνεπής με υπάρχουσες ιστορικές αναφορές, ωστόσο έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να έρχεται κανείς σε επαφή με λεπτομέρειες ενός πολιτισμού, να μαθαίνει παραδόσεις και ιδιαίτερες λεπτομέρειες που χρωματίζουν μέσα από τη ματιά των ντόπιων, γεγονότα που διαβάσαμε στις σελίδες ενός βιβλίου ιστορίας.

Για τον λόγο αυτό, «Το μυστικό της Σαρκοφάγου», είναι ένα εξαιρετικά εύστοχο ιστορικό μυθιστόρημα που παρά το πλήθος των ιστορικών στοιχείων που καταγράφονται σε αυτό, δεν κουράζει ούτε μία στιγμή, ακριβώς γιατί ο συγγραφέας καταφέρνει χρησιμοποιώντας την τεχνική της mise en abyme, δηλαδή της εγκιβωτισμένης αφήγησης, μίας τεχνικής οι απαρχές της οποίας ανιχνεύονται στην εραλδική -στη λογοτεχνία μίλησε για αυτήν πρώτη φορά ο Andre Gide-, να φέρνει στο φως την εξέλιξη της πλοκής, μέσα από δύο παράλληλες εξιστορήσεις που συνδέονται μεταξύ τους.

Το μυθιστόρημα του Homich εκδόθηκε το 2016, δηλαδή όταν είχε ήδη λάβει χώρα η κρίση της Κριμαίας και η ρωσική εισβολή, ως απάντηση στην Ουκρανική επανάσταση και την παραίτηση Γιαννουκόβιτς.

Το μυστικό της σαρκοφάγου, ξεκινά με την προσπάθεια λύσης ενός μυστηρίου, το οποίο προκάλεσε έντονη συζήτηση και για το οποίο προσφάτως μάλιστα, τον Ιανουάριο του 2022 (ένα μόλις μήνα προτού να ξεσπάσει ο πόλεμος στην Ουκρανία), κυκλοφόρησε και άρθρο στην εφημερίδα The Wall Street Journal από τον ρεπόρτερ Brett Forrest.

Σύμφωνα με το άρθρο, τα οστά του πρίγκιπα Γιαροσλάβ του Σοφού, τα οποία υποτίθεται ότι φυλάσσονταν στο ναό της Αγίας Σοφίας στο Κίεβο, αποκαλύφθηκε από μία ομάδα επιστημόνων με επικεφαλής τη Nelia Kukovalska ότι δεν βρίσκονταν εντός της σαρκοφάγου. Ειδικότερα εκεί όπου έπρεπε να υπάρχουν τα οστά του Γιαροσλάβ του Σοφού, βρέθηκαν τα οστά της δεύτερης συζύγου του πρίγκιπα. Η σημασία του ευρήματος αυτού, είναι καθολικής σημασίας για την Ουκρανική ιστορία, δεδομένου ότι τόσο οι Ουκρανοί όσο και οι Ρώσοι διεκδικούν την αυτοκρατορία των Ρους του Κιέβου ως πολιτιστικούς τους προγόνους.

Στο μυστικό της σαρκοφάγου του Nikolay Homich, τον ρόλο των ερευνητών αναλαμβάνουν τα δύο ζευγάρια φίλων, που καταλήγουν να εμπλακούν σε μία απίστευτη περιπέτεια αναζήτησης του ιστορικού αυτού θησαυρού, που θα τους οδηγήσει στις Η.Π.Α. και τη Νέα Υόρκη, όπου όπως είχε φημολογηθεί σε ένα άρθρο του 1954 και ένα του 1967 που είδαν το φως της δημοσιότητας, φυλασσόταν εδώ και δεκαετίες.

Μέσα από ένα δαιδαλώδες κυνήγι της ιστορικής αλήθειας, που καταλήγει σε μία σκευωρία με σκοτεινά σημεία, όταν το έτος 1939 Σοβιετικοί άνοιξαν τη σαρκοφάγο του Γιαροσλάβ του Σοφού και μετέφεραν τα οστά του στο Λένινγκραντ για έρευνα, επιστρέφοντάς τα πίσω αργότερα, ο αναγνώστης έρχεται σε επαφή με μία συχνή ρωσική τακτική, που σχετίζεται με την απόσπαση πολιτιστικών αγαθών από «αδελφούς λαούς» και την παρουσίασή τους ως ιστορικών κληρονομημάτων της «μητέρας-προστάτιδας».

Παράλληλα με την εξιστόρηση της ζωής των τεσσάρων φίλων, την περιγραφή των αδιεξόδων στη σχέση τους, και τελικά τον θρίαμβο της αγάπης που κερδίζει τους σκελετούς του παρελθόντος, παρακολουθούμε την ιστορία μιας πολύπαθης χώρας κι ενός πολύπαθου λαού, που παλεύει μέσα από διαφορετικές συγκυρίες που απλώνονται χρονικά σε βάθος αιώνων, να απεγκλωβιστεί από τον ζυγό της ρωσικής αυτοκρατορίας που αλλάζει πρόσωπα αλλά όχι διαθέσεις. Αρχικά η ρωσική αυτοκρατορία και στη συνέχεια η ΕΣΣΔ, προσπαθούν να σβήσουν την Ουκρανική ταυτότητα με στοχευμένες μεθοδικές κινήσεις που έχουν σαν στόχο την αφομοίωση της εδαφικής επικράτειας της χώρας εντός του ρωσικού εδάφους.

Το σχίσμα του 1054, που έλαβε χώρα ανάμεσα στην ανατολική και τη δυτική χριστιανική εκκλησία, παρουσιάζεται ως το έναυσμα του διαχωρισμού πληθυσμών βάσει των θρησκευτικών τους πεποιθήσεων, ακόμα και όταν στην περίπτωση της Ουκρανίας δεν επέλεξαν κάτι τέτοιο. Η παγκόσμια τάση που κάνει λόγο για οικουμενισμό θεωρήθηκε την περίοδο του Στάλιν ως απειλή, δεδομένου ότι κάτι τέτοιο πιθανότατα να έκανε τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία να υποπέσει στην επιρροή του Βατικανού. Κατά συνέπεια, η Ουκρανική παράδοση η οποία είναι συνδεδεμένη με την ορθοδοξία, διατρέχεται από μία προσπάθεια από πλευράς του Κρεμλίνου, για συνεχή και απρόσκοπτη προσκόλληση στη ρωσική επιρροή.

Η Ουκρανική ιστορία έπρεπε καθ' όλη τη διάρκεια της ιστορίας της να παλεύει με δυνάμεις που στόχευαν να την αφομοιώσουν. Το ίδιο συνέβη και όταν τη διακυβέρνηση κατά τον 11ο αιώνα είχε αναλάβει η δυναστεία των Ριούρικ. Το οικοδόμημα του Γιαροσλάβ φαινομενικά δεν είχε ατέλειες, ωστόσο η αναγκαστική ανάθεση εξουσίας σε διαφορετικά πρόσωπα και η ανυπαρξία κεντρικής οργάνωσης, διευκόλυναν την αύξηση ηγεμονικής επιρροής από την πλευρά του Βυζαντίου, οδηγώντας σταδιακά την αυτοκρατορία των Ρους του Κιέβου σε απομόνωση και τελικά στο τέλος της. Το σχίσμα του 1054, παρουσιάζεται και εδώ ως η αιτία της απομόνωσης της Ουκρανίας από τον ευρωπαϊκό πολιτισμικό χώρο, ερμηνεύοντας την επιλογή των Ρους του Κιέβου, ως μία παγίδα που τους κατέτασσε αναγκαστικά και χωρίς επιλογή στην Ανατολή.

Το συγκινητικό με το έργο του Homich είναι ότι βροντοφωνάζει το τέλος των αυτοκρατοριών. Σχεδόν αναρωτιέται, όταν πια δεν υπάρχει η Αυστροουγγαρία, η Βρετανική Αυτοκρατορία, γιατί εξακολουθούσε για χρόνια η Σοβιετική Ένωση να αποτελεί αποικία υπόδουλων λαών; Γιατί εξακολουθεί μέχρι και σήμερα η Ρωσία να μάχεται να σβήσει τα χαρακτηριστικά που συνδέουν τους Ουκρανούς -ασχέτως της γενεαλογικής τους καταγωγής- σε ένα σύνολο, με αυξημένη αίσθηση ελευθερίας και ανάγκης για αυτοδιάθεση; O συγγραφέας αναφέρεται στην ένωση του Ουκρανικού λαού σε ένα έθνος, με σταθερή διγλωσσία και ποικιλία θρησκειών, που δεν αποτελεί ένα σύνολο χρωμοσωμάτων αλλά ένα σύνολο με ιδιαίτερη αίσθηση της ελευθερίας, στο οποίο μπορεί να ανήκει οποιοσδήποτε μοιράζεται αυτή την αξία.

Το μυστικό της σαρκοφάγου τελειώνει με μία επιθυμία να εκφράζεται σαν πραγματικότητα. Η επιθυμία επιστροφής των οστών του Γιαροσλάβ του Σοφού που εκφράζεται μέσα από τη μυθοπλασία ως τετελεσμένο γεγονός, συνιστά μια κραυγή απόγνωσης για την αποτίναξη της επιβολής και την ανάγκη δικαιοσύνης. Τα οστά του Γιαροσλάβ δεν έχουν επιστραφεί ακόμα, ενώ η έρευνα που πραγματοποιήθηκε το 2017 στη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία του Μπρούκλυν στη Νέα Υόρκη, υπήρξε άκαρπη. Ακολουθεί μία σκέψη του Όλεγκ (ενός από τους τέσσερις ήρωες), που αναφέρεται στο πεπερασμένο της ανθρώπινης φύσης ενώ ακολουθούν τα γεγονότα της Ουκρανικής Επανάστασης του 2014, με τον Όλεγκ στη θέση του οποίου θα μπορούσε να βρίσκεται ο καθένας μας, να τραυματίζεται. Όμως τι νόημα έχει μια ολόκληρη ζωή όταν μπορεί να κρατά το χέρι της συντρόφου του και να κοιτάζονται για μερικά λεπτά;

Η βραδιά της παρουσίασης τελείωσε και τόσο ο Nikolay Homich όσο και ο Volodymyr Danylenko απηύθυναν σε εμένα και μερικούς ακόμα συγγραφείς που τους παρακολουθήσαμε, θερμή πρόσκληση να τους επισκεφτούμε στο Κίεβο. Μιλήσαμε λίγο και ο καθένας τράβηξε το δρόμο για το σπίτι του. Ήταν μια όμορφη βραδιά όπου είχαμε την ευκαιρία να έρθουμε σε επαφή με στοιχεία κουλτούρας ενός πολύ όμορφου λαού. Ήταν Δεκέμβριος του 2021.

Δύο μήνες αργότερα ξέσπασε ο πόλεμος στην Ουκρανία...