Γιεβγκένι Ζαμιάτιν: Εμείς, Εκδόσεις Έρμα

από τη Θέμιδα Παναγιωτοπούλου

Απόκληρος του ρωσικού σταλινικού κράτους, εμπνευσμένος πολιτικός στοχαστής, αντισυμβατική προσωπικότητα ακόμα και όσον αφορά την προσέγγιση της εξ ορισμού αντισυμβατικής έννοιας της επανάστασης. Αυτά ήταν κάποια μόνο από τα χαρακτηριστικά της τόσο εμβληματικής παρουσίας του Γιεβγκένι Ζαμιάτιν.

Διαβάζοντας το Εμείς, και πριν ακόμα ανακαλύψω ότι στο τέλος του έργου του Ζαμιάτιν, όπως έχει εκδοθεί από τις εκδόσεις έρμα, υπάρχει μία κριτική του βιβλίου του από τον Τζόρτζ Όργουελ, έκανα ακριβώς αυτό το συνειρμό. Ήρθε στο μυαλό μου το 1984 του Τζόρτζ Όργουελ, ο οποίος προφανώς και επηρεάστηκε από τον πρωτοπόρο Ρώσο διανοητή. Για το πολιτικό μανιφέστο που αποτελεί το Εμείς, δεν είναι τυχαίο ότι στο τέλος της αφήγησης, οι αναγνώστες θα συναντήσουν και ένα άρθρο της Αμερικανίδας Ούρσουλα Λε Γκεν, διακεκριμένης στις Η.Π.Α. για την προσφορά της στη λογοτεχνία επιστημονικής φαντασίας. Η Λε Γκεν, της οποίας το άρθρο απόλαυσα πολύ περισσότερο από την κριτική του Τζόρτζ Όργουελ, που με εξαίρεση κάποια διαυγή σχόλια, αποτελεί μια περίληψη της πλοκής του έργου του Ζαμιάτιν, κάνει λόγο για τη λογοκρισία. Με αφορμή το έργο του Γιεβγκένι Ζαμιάτιν, η Ούρσουλα Λε Γκεν, μιλάει με δομημένα επιχειρήματα για την εποχή της απαξίωσης του μυθιστορήματος και της ηθικής ακεραιότητας ως εκφραστικής κατάφασης στην τέχνη αλλά και την κοινωνική ζωή. Κάνει λόγο για τη νίκη της δραματοποιημένης δημοσιογραφίας, σε μια εποχή όπου τα όρια ανίχνευσης τόσο της λογοκρισίας όσο και της αυτολογοκρισίας είναι δυσδιάκριτα. Αφενός, οι λογοκριτές στις μέρες μας είναι τα είδωλα της αγοράς, που συμβαδίζοντας με τις επιταγές μιας πολύ παροδικής και ασταθούς μόδας, απορρίπτουν την εμπεδωμένη σκέψη, επικεντρώνοντας την πρωτοπορία της έκφρασης στη μορφή, αδιαφορώντας σχεδόν ολοκληρωτικά για το περιεχόμενο. Από την άλλη, η προσπάθεια πολλών συγγραφέων να ευθυγραμμιστούν με ένα συγκεκριμένο στυλ, η επιθυμία απεύθυνσης σε κοινό-στόχο, δημιουργούν μια ύπουλη συνθήκη αυτολογοκρισίας που συχνά διαφεύγει και από τους ίδιους μας τους εαυτούς. 

Η αφορμή για αυτά τα σχόλια της Ούρσουλα Λε Γκεν, δεν είναι άλλη από το επικό μυθιστόρημα του Γιεβγκένι Ζαμιάτιν, στο οποίο καταφανώς βασίστηκε ο θαυμαστός καινούργιος κόσμος του Άλντους Χάξλευ, χωρίς ωστόσο το μεταγενέστερο αυτό έργο, να διαθέτει ούτε κατά διάνοια την πολιτική βαρύτητα του Εμείς του Ζαμιάτιν.

Αν διακρίνουμε στο Εμείς κάποια τάση του συγγραφέα, αυτή είναι ο πριμιτιβισμός. Κυριαρχεί έντονα η διαφωνία με την ιδέα του 'χτισίματος ενός νέου ανθρώπου', όπως πρέσβευε η σταλινική εκδοχή του σοβιετικού καθεστώτος. Θυμίζει αρκετά έτσι η διάθεση αυτή του Ζαμιάτιν τον Πάστερνακ. Ίσως από τους πιο σπουδαίους και πρωτοπόρους εκφραστές μιας δυστοπικής λογοτεχνίας, που διαδραματίζεται σε αρκετά μέλλοντα χρόνο και ειδικότερα το 3.000 μ.Χ.

Η κυριαρχία του Μονοκράτους είναι απόλυτη. Οι έννοιες της ελευθερίας και της ευτυχίας εξ ορισμού ασύμβατες. Όλοι οι άνθρωποι έχουν μετατραπεί σε αριθμούς που χαρακτηρίζονται από απόλυτα λογικές σκέψεις και προκαθορισμένες κινήσεις, όπως θα συναντούσε κανείς στις παρελάσεις ενός πλήρως πειθαρχημένου στρατού. Ακόμα και οι σεξουαλικές συνευρέσεις είναι υπολογισμένες και προκαθορισμένες, ενώ οι υποψήφιοι για σεξουαλική συνεύρεση κρατούν ένα μπλοκ με ροζ κουπόνια. Ο Δ-503, κατασκευαστής του Ολοκληρώματος, του διαστημικού οχήματος δηλαδή που πρόκειται να μεταφέρει την επιτυχία της κυριαρχίας του ακραίου εξορθολογισμού και σε άλλες άγνωστες μορφές ζωής, διατηρώντας κάποια από τα πρωτόγονα ανθρώπινα ένστικτα που κανένα ον-αριθμός δεν έχει πλήρως απωλέσει, ερωτεύεται τη Ι-330. Πρόκειται για ένα θηλυκό αριθμό, που ηγείται μιας προσπάθειας αντίστασης απέναντι στο Μονοκράτος και τον κυρίαρχο Ευεργέτη του. Αυτό είναι φυσικά έγκλημα σύμφωνα με τις θεωρίες του Μονοκράτους. Ο αυθορμητισμός, δε συγκαταλέγεται σε καμία περίπτωση, στις αρετές επιβίωσης στην 'ευτυχισμένη' αριθμητικά μετρήσιμη ευτυχία του κράτους του 'Ευεργέτη'. Ο Δ-503 τρέμει και μόνο στην ιδέα της αρρώστιας που τον κατέβαλλε, λυπάται που έχει ψυχή, αυτό το τερατώδες στοιχείο της ύπαρξης, που τον οδηγεί στην ελευθερία, πολύ μακριά από την ευτυχία του γυάλινου τοπίου όπου ζει μαζί με τους υπόλοιπους αριθμούς...

Ναι, οι χαρακτήρες-αριθμοί του Γιεβγκένι Ζαμιάτιν είναι τοποθετημένοι μέσα σε γυάλινα κτίρια. Υπάρχει έτσι η δυνατότητα διαρκούς επιτήρησής τους. Στο σημείο αυτό έρχεται στο μυαλό η σύλληψη της ιδέας του Πανοπτικού, της κυλινδρικής φυλακής που οραματίστηκε ο Τζέρεμι Μπένθαμ για την αδιάλειπτη επιτήρηση των κρατουμένων. Όταν τελικά η 'συνωμοσία' κατά του Μονοκράτους αποκαλυφθεί, ο Δ-503 θα υποβληθεί σε εγχείρηση, επανερχόμενος στην ''άψυχη'' και αποδεκτή από την κοινωνία του κατάσταση. Με περισσή απάθεια θα παρακολουθήσει έτσι την τιμωρία της πρώην αγαπημένης του Ι-330 από τον Ευεργέτη...

Το Εμείς του Γιεβγκένι Ζαμιάτιν ταυτόχρονα με το πολιτικό και κοινωνικό σχόλιο που εκφράζει, είναι και μια απαράμιλλη πολιτική σάτιρα, μια καταδίκη του απολυταρχισμού σε κάθε του μορφή, μια ανάγκη επαναπροσδιορισμού του Εγώ σε σχέση με το Εμείς. 

Το έργο του Ζαμιάτιν, για πολλά χρόνια παρέμεινε απαγορευμένο στη Σοβιετική Ρωσία, ενώ μεταφράστηκε αρχικά στα αγγλικά, τα γαλλικά και τα τσέχικα, από ένα αντίγραφο που κατόρθωσε να περάσει τα σύνορα. Η πρώτη ρωσική του έκδοση πραγματοποιήθηκε στη Νέα Υόρκη το 1952. Αν και ο Γιεβγκένι Ζαμιάτιν είχε ζήσει τον αποκλεισμό τόσο από το τσαρικό όσο και από το καθεστώς των Μπολσεβίκων μετέπειτα, και παρά το γεγονός ότι είχε ταχθεί με το μέρος της επανάστασης, όταν έγραψε το Εμείς, δεν είχαν λάβει ακόμα χώρα τα χρόνια του Στάλιν, όπου οι πολιτικοί αντιφρονούντες εξορίζονταν και οδηγούνταν σε εφάπαξ κοινωνικό θάνατο. Κατά συνέπεια, αν και θα μπορούσε άνετα να εκληφθεί το Εμείς ως πολιτική κριτική του ολοκληρωτικού καθεστώτος του Στάλιν και βάσει των αξιών του Ζαμιάτιν, πιθανότατα συνιστά και ένα είδος προφητείας, κατά κύριο λόγο είναι μια καταλυτική κριτική της βιομηχανίας του πολιτισμού. Όπως αναφέρει και η Ούρσουλα Λε Γκεν στο άρθρο της, η τακτική του epater les bourgeois (να αφήσουμε τους αστούς άναυδους), είναι πολύ παλιά. Σοκάρισέ τους, ταρακούνησέ τους, μονάχα μην τους κάνεις ποτέ να σκεφτούν. Αυτό ακριβώς κάνει και το Μονοκράτος στους αριθμούς-πολίτες του...

'...Ρωτάω: Για τί προσεύχονταν οι άνθρωποι-ήδη από τη νηπιακή ηλικία της ανθρωπότητας-τι ονειρεύονταν, για ποιο πράγμα βασανίζονταν; Γι'αυτό- για να τους πει κάποιος μια και καλή τί είναι η ευτυχία και μετά να τους αλυσοδέσει μ'αυτή την ευτυχία.'