Φιόντορ Ντοστογιέβσκη: Ο κροκόδειλος, Εκδόσεις Γκοβόστη

από τη Θέμιδα Παναγιωτοπούλου

Δεν πρόκειται απλά για τη μεγαλύτερη λογοτεχνική διάνοια όλων των εποχών. Είναι επιπλέον αξιοσημείωτο, ότι ο Φιόντορ Ντοστογιέβσκη, κατάφερε με τόση ευστοχία, τη διεισδυτική του ματιά σε πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα, να την καταγράψει στα έργα που άφησε πίσω του. 

Στον Κροκόδειλο, που κυκλοφόρησε εντελώς πρόσφατα από τις εκδόσεις Γκοβόστη, σε μία άκρως προσεγμένη έκδοση, (Οκτώβριος 2022), διαβάζουμε μία βαθιά πολιτική πραγματεία του καιρού του συγγραφέα και ταυτόχρονα την πιο ξεκαρδιστική και καυστικά χιουμοριστική ιστορία που θα μπορούσαμε να φανταστούμε. Δεν υπάρχει τίποτα καλύτερο, από τη χιουμοριστική αφήγηση, που προέρχεται από έναν γνώστη του ιστορικού και πολιτικού πλαισίου της εποχής του. Ο Φιόντορ Ντοστογιέβσκη, γεννήθηκε το 1821 στη Μόσχα, στην καρδιά της τσαρικής αυτοκρατορίας, ενώ η επαφή του με σοσιαλιστικούς κύκλους των φουριεριστών, οδήγησε στη φυλάκισή του. Καταδικάστηκε σε καταναγκαστικά έργα στη Σιβηρία. Γλίτωσε την καταδίκη σε θάνατο και επέστρεψε στη Ρωσία ψυχικά και σωματικά καταβεβλημένος. Άφησε την τελευταία του πνοή το 1881. 

Ο Κροκόδειλος, δημοσιεύτηκε το 1865, στο βραχύβιο λογοτεχνικό και πολιτικό περιοδικό 'Εποχή' των αδελφών Μιχαήλ και Φιόντορ Ντοστογιέβσκη. Μάλιστα, ο Ντοστογιέβσκη ισχυριζόμενος ότι έλαβε μία επιστολή υπό τον Σιέμεν Στρίζοφ, προκειμένου να δημοσιευτεί το κείμενό του στο περιοδικό κατεπειγόντως, άφηνε να δημιουργηθεί η εντύπωση ότι το κείμενο δεν του ανήκε, παρά το ότι υπέγραφε με το όνομά του, την έκδοσή του. 

Πρόκειται για την ιστορία ενός επιφανούς κυρίου, ο οποίος επισκεπτόμενος τον Περίδρομο, καταβροχθίστηκε ολοσχερώς από έναν κροκόδειλο, χωρίς να μείνουν ίχνη της εξαφάνισής του, ενώ έμεινε άθικτος στο εσωτερικό του κροκόδειλου, που περιγράφεται κούφιο και ελαστικό, με τοιχώματα που μοιάζουν με γόμα...

Σημασία έχει όπως πάντα στον Ντοστογιέβσκη, η διερεύνηση των μοναδικών χαρακτήρων του, που είναι έμπλεοι πολιτικών συμβολισμών. Ο Ιβάν Ματβέγεβιτς, συνοδευόμενος από τη γυναίκα του Γιελένα Ιβάνοβνα και το συνεργάτη του στη δουλειά Σεμιόν Σεμιόνοβιτς, που αναλαμβάνει και το ρόλο αφηγητή, επισκέπτονται ένα ζωολογικό πάρκο, όπου θα έχουν τη δυνατότητα κατόπιν αιτήματος του 'καλλιεργημένου' Ιβάν Ματβέγεβιτς, να δουν από κοντά έναν κροκόδειλο, ιδιοκτήτης του οποίου είναι ένας Γερμανός και η 'Mutter' του...

Ο Κροκόδειλος, άνετα συμβολίζει το ξενόφερτο, το εμβόλιμο στοιχείο στη ρωσική κουλτούρα. Μάλιστα είναι ρητές οι αναφορές και οι σχολιασμοί γύρω από την αναγκαιότητα για ξένες επενδύσεις, γύρω από τον εκσυγχρονισμό της ρωσικής επικράτειας, μέσα από την αποτίναξη παλιών πατροπαράδοτων πρακτικών και προκαταλήψεων, που η ρωσική κουλτούρα δυσκολεύεται να αποβάλλει, αλλά ωστόσο 'πρέπει'... 

Ο Κροκόδειλος, καταπίνει αίφνης τον 'καλλιεργημένο' και αξιοσέβαστο καθ'όλα κύριο Ιβάν Ματβέγεβιτς (ο όρος 'καλλιεργημένος' χρησιμοποιείται κατ'επανάληψη, τονίζοντας το παράδοξο της αφήγησης), μπροστά στα έντρομα μάτια της συζύγου και του φίλου του. Ωστόσο, όπως σύντομα διαπιστώνουν, ο Ιβάν συνεχίζει να 'ζει και να βασιλεύει' στο εσωτερικό του άγριου ζώου και τότε αρχίζει μια ολόκληρη ιδεολογική διαμάχη, ως προς τον τρόπο χειρισμού του απεγκλωβισμού του. Ο Γερμανός ιδιοκτήτης, υποστηρίζει ότι δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να πειράξουν το 'κακόμοιρο ζωάκι', που του ανήκει και που από εκείνο εξασφαλίζει τα προς το ζην. Η 'Mutter" (μαμά στα γερμανικά), τάσσεται σαφώς με το μέρος του γιού της. Ο Σεμιόν Σεμιόνοβιτς, αρχικά σοκαρισμένος, επιτίθεται εναντίον του Γερμανού ιδιοκτήτη λέγοντας πως θα πρέπει να σκοτώσουν το ζώο ώστε να ελευθερώσουν τον καλλιεργημένο κύριο Ματβέγεβιτς. Η σύζυγος σοκάρεται και ρίχνει συχνά τα κροκοδείλια δάκρυά της, όμως η στάση της δηλώνει μια άνευ προηγουμένου αναβλητικότητα. Ο Γερμανός ιδιοκτήτης επιμένει, ότι ο άνθρωπος οφείλει να παραμείνει εγκλωβισμένος στην κοιλιά του ζώου, καθότι πλέον διπλασιάστηκε η τιμή των εισιτηρίων, και ο κόσμος τρέχει να δει από κοντά το μοναδικό συμβάν. Ο ίδιος ο Ιβάν Ματβέγεβιτς, που είχε ως βασική του αρχή ότι 'πάνω από όλα προέχει ο οικονομικός παράγοντας", θεωρεί αν και καταβροχθισμένος, ότι η σκέψη του Γερμανού είναι ολόσωστη από οικονομικής άποψης, και ότι δεν είναι δυνατόν ενώ ήθελαν από πάντα τα ξένα κεφάλαια στη χώρα, τώρα να καταστρέψουν την υπεραξία που απέκτησε ο 'άμοιρος κροκόδειλος', έστω και αν χρειάστηκε να καταβροχθίσει έναν τόσο 'καλλιεργημένο' κύριο...Ας είναι...Ας θυσιαστεί για το καλό της πατρίδας...

Ενόσω παρακολουθούμε τις ασυναγώνιστα αστείες στιχομυθίες, τις σχετικές με την εξέλιξη του απεγκλωβισμού του κυρίου Ματβέγεβιτς, γίνεται πρόδηλη η κωλυσιεργία των ρωσικών αρχών, η αναποτελεσματικότητα στη λήψη αποφάσεων, η αδυναμία υπέρβασης της γραφειοκρατικής δομής του συστήματος.

Γίνεται σαφές, ότι το κύριο κοινωνικό σχόλιο, αφορά την περίοδο της τσαρικής Ρωσίας και τη συζήτηση που επικρατούσε εκείνη την εποχή, όσον αφορά την προσέλκυση ξένων επενδύσεων. Οι ξένες επενδύσεις, παρουσιάζονταν από τους ντόπιους κρατικούς λειτουργούς, ως ο θεμέλιος λίθος του εκσυγχρονισμού και του εξευρωπαϊσμού της Ρωσίας. Μάλιστα παρά τις ιδεολογικές ζυμώσεις που προηγήθηκαν της επανάστασης των μπολσεβίκων το 1917, και οι οποίες αφορούσαν το υπόβαθρο της σοσιαλιστικής σκέψης, οι ίδιοι οι υπέρμαχοι των αντιλήψεων αυτών, συχνότατα παράκαμπταν τις επαναστατικές για την εποχή απόψεις τους, προς όφελος βραχυπρόθεσμων οφελών, ή προς εξυπηρέτηση της τρέχουσας συγκυρίας. Ο ίδιος ο κύριος Ιβάν Ματβέγεβιτς, που μέσα από την κοιλιά του κροκόδειλου θεωρεί ότι θα αποκτήσει φήμη σαν άλλος Φουριέ, παραπέμποντας έτσι στο Γάλλο φιλόσοφο του οποίου οι πολιτικές και κοινωνικές αντιλήψεις τροφοδότησαν την ευρωπαϊκή σοσιαλιστική σκέψη, εγκαταλείπει τις 'επαναστατικές' απόψεις του, προς όφελος μιας πρόσκαιρης φήμης, συμπλέοντας με το ρεύμα της εποχής του, που ακόμα δεν είχε αποκρυσταλλώσει την επαναστατική του δομή. Αποδέχεται με άλλα λόγια, τη μοίρα του μουζίκου, που σαν ακτήμονας που δουλεύει στα χωράφια Ρώσων γαιοκτημόνων, χωρίς να του αναλογεί τίποτα απολύτως, παραμένει στο εσωτερικό της κοιλιάς του άγριου ζώου, που συμβολίζει το ξένο κεφάλαιο που θα ''σώσει'' τη χώρα και για τις ανάγκες αυτού του "μεγαλόπνου οράματος για την πατρίδα", άξιζε να καταβροχθιστεί. 

Πολύ ενδιαφέρον, παρουσιάζει η εξέλιξη της θέσης του Σεμιόν Σεμιόνοβιτς, του φίλου και συνεργάτη του "καλλιεργημένου" κυρίου Ιβάν Μετβέγεβιτς, ο οποίος αρχικά ήταν υπέρμαχος του απεγκλωβισμού του αξιότιμου κυρίου. Η έκταση της φήμης που έχει λάβει το αξιοπερίεργο αυτό συμβάν, τον αποπροσανατολίζουν από τις θέσεις του, δημιουργώντας του την περιέργεια να ανιχνεύσει από κοντά τα όσα λέγονται και όσα ακούγονται. Στο Σεμιόν Σεμιόνοβιτς, μπορεί κανείς να διακρίνει, τις απαρχές της λογοκρισίας. Όπου οι ειδήσεις με τις οποίες έρχεται σε επαφή, αρκετά παραλλαγμένες από πηγή σε πηγή, δημιουργούν πρόσφορο έδαφος, για προσωρινό παραγκωνισμό της ατομικής σκέψης, μέσα στο χάος που προκαλεί ο καταιγισμός ειδήσεων και η διαφορετική κάθε φορά οπτική στην παρουσίασή τους.

" ...Ήρθε στην Πρωτεύουσά μας κάποιος ξένος, που είχε μαζί του έναν κροκόδειλο, τον οποίο άρχισε να παρουσιάζει στον Περίδρομο. Εμείς σπεύσαμε να καλωσορίσουμε αυτόν τον τόσο χρήσιμο βιομηχανικό κλάδο, τον οποίο στερείται κατ'εξοχήν η ισχυρή και θαυμαστή πατρίδα μας. Και ιδού, εχθές, στις τέσσερις και μισή το απόγευμα, μπήκε στην έκθεση του ξένου - αφού πλήρωσε το αντίτιμο της εισόδου - ένας εξαιρετικά παχύς άνδρας σε κατάσταση μέθης και χωρίς καμία προειδοποίηση ρίχτηκε στα σαγόνια του κροκοδείλου, ο οποίος όπως ήταν λογικό, αναγκάστηκε-από ένστικτο αυτοσυντήρησης- να τον καταπιεί, προκειμένου να μην πνιγεί. Αμέσως μόλις βρέθηκε στο εσωτερικό του κροκοδείλου, ο άγνωστος το έριξε στον ύπνο - σε πείσμα των ουρλιαχτών του αλλοδαπού ιδιοκτήτη, των οδυρμών της τρομαγμένης οικογενείας του και των απειλών πως θα φωνάξει την αστυνομία."