Enzo Traverso: Τί απέγιναν οι διανοούμενοι;, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου

από τη Θέμιδα Παναγιωτοπούλου

Σύμφωνα με τον ταλαντούχο ιστορικό Enzo Traverso, η γέννηση των διανοουμένων χρονολογείται συνήθως με την υπόθεση Ντρέιφους, η οποία έθεσε σε επανεξέταση τη Δημοκρατία, τη δικαιοσύνη, τα δικαιώματα του ανθρώπου, τον αντισημιτισμό. Συνεπώς, ο Εμίλ Ζολά με το περίφημο ''κατηγορώ'' του, το οποίο έγραψε προς υποστήριξη του αδίκως κατηγορούμενου Ντρέιφους, στην ομώνυμη υπόθεση που αποτέλεσε τον πρόδρομο του αντισημιτισμού στην Ευρώπη, και το οποίο δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα L'Aurore που εξέδιδε ο Κλεμανσώ, μπορεί δικαίως να θεωρηθεί πρωτεργάτης των διανοουμένων.

Ωστόσο, υπήρξαν και πρόδρομοι της διανόησης, πολύ νωρίτερα από την υπόθεση Ντρέιφους. Ήταν οι philosophes. Επρόκειτο για ανθρώπους των γραμμάτων κατά την περίοδο του Διαφωτισμού. Ο μετασχηματισμός του επιθέτου ''διανοούμενος'' σε ουσιαστικό συμβαίνει περί τα τέλη του 19ου αιώνα. Ο Κλεμανσώ, είναι ο πρώτος που το χρησιμοποιεί  προλογίζοντας το δημοσιευμένο άρθρο του Εμίλ Ζολά.

Τις δύο αυτές κατηγορίες διανοουμένων, παρά τα σημεία αναφοράς τους, τις διαχωρίζει μια βασική διαφορά. Ο Philosophe του 18ου αιώνα, τοποθετείται απέναντι στην Αυλή, έχοντας μοναδικούς συνομιλητές την καλλιεργημένη αστική τάξη και την αριστοκρατία. Πρόκειται για μια περίοδο που έχει αποκληθεί από τον Χάμπερμας με τον όρο ''αναπαραστατική κουλτούρα'', θέλοντας να καταδείξει το μονοπώλιο της παρουσίασης μιας ιδέας, με αποδέκτες μια μερίδα ανθρώπων που λειτουργούσαν περισσότερο ως θεατές και κοινό, παρά ως υποκείμενα με κριτική ικανότητα. Όσο προχωράει ο μοχλός των ιστορικών χρόνων, και μεταβαίνουμε από τη φεουδαρχία προς τον καπιταλισμό, δημιουργείται η περίφημη δημόσια σφαίρα για την οποία μίλησε εκτενώς ο Χάμπερμας. Ο διανοούμενος του 20ού αιώνα, που λειτουργεί πλέον στο πλαίσιο της δημόσιας σφαίρας, κινείται σε μια αρκετά περίπλοκα διαρθρωμένη κοινωνία, υπάρχει η αρχή της Offentlichkeit, του ανοιχτού διαλόγου, ενώ έχει πλέον δημιουργηθεί κοινή γνώμη με κριτική σκέψη. Υπάρχουν πια ανταγωνιστικές τάξεις στο πολιτικό πεδίο, που χωρίζεται εμφανώς σε δεξιά και αριστερά. Είναι επίσημα η περίοδος που ο Νόρμπερτ Ελίας διατυπώνει τον όρο civilizing processes, διαδικασία εξευγενισμού δηλαδή, θέλοντας να μνημονεύσει τη μετάβαση σε μια χρονική στιγμή, κατά την οποία οι πολίτες εμπεδώνουν την εσωτερικοποίηση κανόνων, δημιουργούν σύνθετα κοινωνικά δίκτυα, τα οποία με τη σειρά τους οδηγούν στη γέννηση των σύγχρονων εθνικών-κρατών, στο πλαίσιο του καπιταλιστικού οικονομικού συστήματος. 

Ο Enzo Traverso, ξεδιπλώνει την κριτική ματιά του γύρω από τη σημερινή απουσία διανοούμενων, μέσα από μια σειρά ερωτήσεων και απαντήσεων καίριων, που δεν επιτρέπουν στον αναγνώστη να χάσει το νήμα της σκέψης του ούτε στο ελάχιστο. 

Από τη δεκαετία του 1980 και μετά, τα πάντα αλλάζουν. Με ραγδαία επιδείνωση στις μέρες μας. Ο ιστορικός παραμένει ψύχραιμος με έμφαση στα γεγονότα, προσπαθώντας να αποφύγει τους αφορισμούς και τις γενικεύσεις, εμμένοντας στα θετικά και τα αρνητικά ορόσημα, μιας εποχής που πλέον δε χρειάζεται τους διανοούμενους όσο τους μάνατζερ επικοινωνίας. 

Αναδύονται πλέον think tank, που αναλαμβάνουν να εξουδετερώσουν την κριτική σκέψη και να επεξεργαστούν κριτικές εξουσίας. Το 1989, η κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού, σημαδεύει τον θρίαμβο του καπιταλισμού. Η φιλελεύθερη δημοκρατία συνδυασμένη με την οικονομία της αγοράς, εμφανίζεται σαν ένα σύστημα χωρίς εναλλακτικές. Ο Enzo Traverso, αναφέρεται στον ''ειδικευμένο διανοούμενο'', για τον οποίο κάνει λόγο ο Μισέλ Φουκώ, θέλοντας να ξεπεράσει τον οικουμενισμό που διέτρεχε το μοντέλο του ''ντρειφουσικού διανοούμενου'' με έμφαση στα ιδεώδη του διαφωτισμού, και να μεταβεί στην αναγκαιότητα εξειδίκευσης της γνώσης.

Ο Enzo Traverso, δεν είναι αντίθετος στην ανάγκη εξειδίκευσης. Εκφράζει όμως έναν βαθύ προβληματισμό. Λέει ότι ο ειδικευμένος διανοούμενος, που είναι αποτέλεσμα της στροφής στην εξειδίκευση, αντιπαρατίθεται με τον οικουμενικό διανοούμενο, οδηγούμενος σε μια πρακτική της εμπειρογνωμοσύνης που αποκλείει την κριτική. Τότε όμως ο εμπειρογνώμονας βρίσκεται στην υπηρεσία εκείνων που αποφασίζουν...

Παραθέτω απόσπασμα από τον πρόλογο του Regis Meyran

''... Ο Έντσο Τραβέρσο μας προσφέρει μια συνηγορία υπέρ μιας ανανεωμένης κριτικής σκέψης. Είναι ίσως καιρός να ασχοληθούμε και πάλι με το μέλλον, ώστε οι πολίτες της Ευρώπης, και αλλού, να μπορέσουν να αντισταθούν καλύτερα στην εμπορευματοποίηση του κόσμου και να υπερασπίσουν το κοινό συμφέρον...''