Bonaventura: Νυχτερινές περίπολοι, Εκδόσεις Άγρα

από τη Θέμιδα Παναγιωτοπούλου

Το 1804, δημοσιεύτηκε το αριστούργημα αυτό που ακούει στον τίτλο Νυχτερινές Περίπολοι, με το συγγραφέα του να υπογράφει πίσω από το ψευδώνυμο Bοnaventura. Πρόκειται για την περίοδο του τέλους της Αγίας  Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας του Γερμανικού Έθνους, την άνοδο και στέψη του Ναπολέοντα. Η περίοδος εκείνη των εκτεταμένων αναταραχών, κάνει προφανείς τους λόγους για τους οποίους ο συγγραφέας επέλεξε να αποκρύψει την ταυτότητά του, σε μία προσπάθεια να αποφύγει τη δριμεία κριτική, που θεωρούσε αναπόφευκτη, δεδομένης της προκλητικότητας και του καυστικού περιεχομένου του έργου του.

Τί συμβαίνει όμως στις Νυχτερινές Περιπόλους; 

Πρόκειται για δεκαέξι σπονδυλωτές ιστορίες, κατά τις οποίες ένας νυχτοφύλακας, φωτίζει όψεις της νυχτερινής ζωής μιας μικρής πόλης, όψεις που δε συνάδουν με την καμουφλαρισμένη πραγματικότητα της ημέρας. Η κίνηση του νυχτοφύλακα είναι αδιάκοπη, ακούραστη, και μας παρασέρνει μαζί του. Κάθε όψη που φωτίζει το φανάρι του, παραπέμπει στη laterna magica. Το οπτικό εργαλείο που πρωτοχρησιμοποιήθηκε το 17ο αιώνα και είχε σαν αποτέλεσμα, μία οπτική αναπαράσταση εικόνων σε κίνηση, όπου άλλοτε αναδύονται και άλλοτε εξαϋλώνονται. Ο Νυχτοφύλακας, δε γυρίζει ποτέ πίσω στο ίδιο σημείο. Τα σημεία που φώτισε στο πέρασμά του, εγκαταλείπονται οριστικά στο σκοτάδι της πεπερασμένης μοίρας τους...

Οι ιδιότητες του Νυχτοφύλακα, εναλλάσσονται. Κάποιες φορές εμφανίζεται σαν κουκλοπαίχτης, άλλες σαν ποιητής και τρόφιμος ψυχιατρείου. Η ταυτότητά του, αρχίζει να γίνεται πιο συγκεχυμένη προς το τέλος του έργου του, όταν θολώνει την ιδιότητα υπό την οποία εμφανίζεται, συμβαδίζοντας με τον τρόπο αυτό, με την ανώνυμη υπογραφή του βιβλίου του. 

Η πραγματικότητα του καιρού του Bonaventura, στηλιτεύεται με το πιο δριμύ κατηγορώ και τα πιο ζοφερά χρώματα που θα μπορούσε να φανταστεί κανείς. Αλήθειες αποδεκτές, συστήματα αξιών, η κρατική εξουσία και η αυθαιρεσία της, η έννοια της τιμής, η πρακτική της δικαιοσύνης και της εκκλησίας, αμφισβητούνται ολοσχερώς. Η πικρία και ο βαθύς πόνος του Νυχτοφύλακα, η σύμπλευσή του με τους καταπονημένους και τους φτωχοδιαβόλους, η παρουσίαση της ανθρώπινης μοίρας μέσα από το πρίσμα της απόλυτης ματαιότητας, δικαιολογούν την τελευταία λέξη με την οποία επιλέγει ο συγγραφέας να ολοκληρώσει το κείμενό του...Τίποτα! 

Και όμως μέσα από αυτό το ...Τίποτα!, επιλέγει να μην ξεχνά ποτέ τους έχοντες ανάγκη, αναιρώντας κατά κάποιο τρόπο τη μαιαιότητα της ύπαρξης που διατυμπανίζει με κάθε τρόπο. Ίσως βέβαια αυτή η συμπόνια, να είναι κατάλοιπο της ίδιας της φθαρτής και ελλιπούς ανθρώπινης φύσης. Μας φέρνει έτσι στο νου, πολλούς μεταγενέστερους flaneurs, που έγραψαν κείμενα κοντά στη φιλοσοφία του μηδενισμού, όπως ο Benito Perez Galdos με το 'Μια τέχνη που ζει από το θάνατο', Ο Erich Kastner με το "Στο χείλος της αβύσσου, η πλήρης έκδοση του Φάμπιαν', ή το Heinrich Boll με τις 'Απόψεις ενός κλόουν'. Η διακειμενικότητα ωστόσο του έργου του Bonaventura, δημιουργεί συνάφειες και με έργα της εποχής του. Μέσα από τις συνάφειες αυτές άλλωστε, έγινε και η προσπάθεια ανίχνευσης του ονόματος του συγγραφέα πίσω από το ψευδώνυμο. Προς τα τέλη του 20ού αιώνα, καθιερώνεται ως συγγραφέας των Νυχτερινών Περιπόλων ο August Wilhelm Klingemann, διευθυντής του θεάτρου του Μπράουνσβειγκ την περίοδο 1813-1826. Ωστόσο, παρά την επικράτηση του ονόματός του, η ταυτότητα του έργου αποδόθηκε και σε μια σειρά άσημων συγγραφέων αλλά και σε άλλους γνωστούς.

Η σάτιρα και το καυστικό χιούμορ του Bonaventura, δημιουργούν ένα σκηνικό θεάτρου του παραλόγου, υπονομεύουν ακόμα και αρχές του ρομαντισμού, παρά το ότι το έργο αυτό γράφτηκε με τις λογοτεχνικές επιταγές της ρομαντικής περιόδου. Ο συγγραφέας αποδομεί το πνεύμα του ρομαντισμού, φωτίζει σκοτεινές πλευρές της κοινωνίας των ανθρώπων, μέσα από τη χρήση των γλωσσικών και αισθητικών εργαλείων της ρομαντικής περιόδου. 

Η εμφάνιση της εγκόσμιας τάξης, ως ενός απέραντου θεάτρου, όπου οι άνθρωποι έχουν το ρόλο μαριονετών, και ο θεός το ρόλο κουκλοπαίχτη, η ταύτιση του Bonaventura ακόμα και με τρόφιμο ψυχιατρείου, σε μία αντεστραμμένη αναπαράσταση της πραγματικότητας, κατά την οποία το ποιος είναι αληθινά τρελός τίθεται υπό αίρεση, λειτουργεί και σαν επίκαιρο σχόλιο για την κατάσταση των φρενοκομείων. Το 1805, ένα χρόνο μετά τη δημοσίευση των Νυχτερινών Περιπόλων, τα φρενοκομεία μετατράπηκαν σε ψυχικά θεραπευτήρια στη γερμανόφωνη επικράτεια, μέσα από μια θεώρηση με ιδεολογικές καταβολές στο διαφωτισμό. Σύμφωνα με τη θεώρηση αυτή, οι παράφρονες θα έπρεπε να αντιμετωπίζονται ως ιατρικά περιστατικά, που θα μπορούσαν να θεραπευθούν. Τότε τα ψυχικά θεραπευτήρια, άρχισαν να αποτελούν και τουριστική ατραξιόν επισκεπτών από άλλες χώρες.

Ο Bonaventura αποκτά στο μυαλό μας μέσω του νυχτοφύλακα και πολλές ακόμα ιδιότητες, πέραν του κουκλοπαίχτη, ποιητή και 'τρελού'. Η πιο κυρίαρχη ιδιότητά του γίνεται αυτή του γελωτοποιού στο πλαίσιο μιας ατελείωτης comedia del'arte, που παρασέρνει κάθε όψη της πραγματικότητας στο διάβα της. Ο συγγραφέας, γίνεται ο καθρέφτης των γελωτοποιών του κόσμου, που αμήχανα παρακολουθούν τον εαυτό τους μέσα από το προσωπείο της σοβαροφάνειας που επιτάσσουν τα ήθη της εποχής. Η γερμανική εκδοχή της comedia del'arte μέσα από την αναφορά στο Χανς Βούρστ, την κωμική φιγούρα του γερμανικού θεάτρου, κατά το 16ο αιώνα, δεν είναι τυχαία. 

Ο συγγραφέας παραπέμπει επίσης ρητά, στον Άγγλο ζωγράφο και χαράκτη έργων σάτιρας και γελοιογραφιών, Ουίλλιαμ Χόγκαρθ, κάνοντάς μας να οπτικοποιούμε σκηνές από τις περιγραφές της σχεδόν ποιητικής πρόζας του, μέσα από τις καρικατουρίστικες φιγούρες του διάσημου ζωγράφου.

''Οι ποιητές είναι μια αβλαβής ομαδούλα, με τα όνειρά τους και τις εξάρσεις τους και τον ουρανό γεμάτο ελληνικούς θεούς, τον οποίο κουβαλούν παντού μαζί τους μες στη φαντασία τους. Κακεντρεχείς όμως γίνονται μόλις έχουν το θράσος να παραβάλουν το ιδανικό τους με την πραγματικότητα και αρχίζουν μαινόμενοι να καταφέρονται εναντίον της, ενώ δε θα έπρεπε να έχουν την παραμικρή επαφή μαζί της. Θα παρέμεναν βέβαια αβλαβεις, αν τους παραχωρούσαν μια ελεύθερη γωνίτσα μέσα στην πραγματικότητα, όπου θα μπορούσαν να ζουν ανενόχλητοι, και δεν τους υποχρέωναν, με σπρωξιές και στριμώγματα, στη διαρκή ανασκόπησή της''...